Yesu wānenene amba: “Muzo ukatamba muzo mukwabo, ne bulopwe nabo bulopwe bukwabo. Kukekala kutenkana kukatampe kwa ntanda, kadi ne bimpengele bya nzala ne bipupo bya misongo byadi koku kebidi koku.” (Luka 21:10, 11) Pamo bwa mishiko ya ku minwe, bino binkumenkume byonso bibadilwa mu kiyukeno kya binebine. Kadi monka muyukilwanga muntu kupityila ku mishiko ya ku minwe, bino binkumenkume bilongeka mu kitatyi kimo bilombola’mba “Bulopwe bwa Leza kebudi pabwipi.” Lelo bino binkumenkume byalongekele pa kimo ne kumweka’byo pa ntanda yonso? Langulukila pa buno bukamoni.

1. MAVITA

Mu mwaka wa 1914, kwalupukile divita kedyaikele’ko kashā mu mānga ya muzo onso wa muntu! Befundi ba mānga banenanga divule amba mwaka wa 1914 i mwaka washintyile’mo bintu bininge mu mānga, mwanda i mu uno mwaka mwashilwile divita dibajinji dya ntanda. Mu dino divita baingidije’mo bininge mata a matonto, maamviyo a mabombe, mamolotye, mabombe a luvula lwa sumu, ne byabulwi bikwabo bipayañana. Kupwa kwa dino divita, kwalupukile divita dya bubidi dya ntanda, mwine mobaingidije mabombe atomike. Bantu bashilwile kulwa mavita konsokonso tamba mu 1914, kadi ano mavita i mepaye midiyo ne midiyo ya bantu.

2. KUTENKANA KWA NTANDA

Dibuku dimo (Britannica Academic) dinena’mba, mwaka ne mwaka kulongekanga bitenshi kubwipi kwa 100 bikatampe bininge “byona bintu.” Kadi Kité Kimo kya Bukimbi bwa Myanda ya Ntanda kya mu États-Unis (U.S. Geological Survey) kyanenene amba, “byokwalongekele bintenshi bivule (tamba mu mwaka wa 1900), tutengēle kintu kya bintenshi bikwabo bikatampe 16 mu mwaka o-onso.” Nansha bantu bamo byobanenanga’mba bintenshi bivudilanga’ko mwanda kudi muswelo muyampe wa kwibijingulula, inoko bino bintenshi bikatampe bisusulanga ne kwipaya bantu bavule kujokoloka ntanda yonso.

 3. BIMPENGELE BYA NZALA

Bimpengele bya nzala bilongekanga ntanda yonso pa mwanda wa mavita, kutyibwa milomo, kukoma kwa misokwe, mudimino mubi, ne kubulwa kuyuka mushintyila bitatyi. Kitango kya Ntanda Kitala Myanda ya Byakudya kyanenene mu 2018 amba: “Kujokoloka ntanda yonso, bantu midiyo 821 badi mu nzala​—kadi kwadi bamufwa-nzala midiyo 124.” Luba lwa nzala lwipayanga kintu kya bana midiyo 3 ne musubu mwaka ne mwaka. Mu mwaka wa 2011, lwaipaile bana 45 pa katwa ntanda yonso.

4. MISONGO NE BIPUPO BYA MBÁ

Dibuku dimo dya Kitango kya Ntanda Kitala Bukomo bwa Ngitu dyanenene amba: “Mu myaka katwa ka 21 mwalongekele bipupo bya mbá bikatampe. Misongo ya kala, kimfwa kolela, bipupo ne misongo yobeta bu fièvre jaune​—i mijoke monka, kadi pano kudi ne mikwabo mipya, kimfwa SARS, kipupo kya kipwiji, MERS, Ebola ne Zika.” Kipupo kya COVID-19 i kipupo kyaponene panopano. Nansha befundi ba sianse ne badokitele byobayukile bininge myanda ya misongo, ino i bakomenwe kusokola mwa kundapila ino misongo yonso.

5. MWINGILO WA BUSAPUDI BWA NTANDA YONSO

Yesu wālombwele kintu kikwabo kibadilwa mu kiyukeno pawālaile amba: “Ino myanda miyampe ya Bulopwe ikasapulwa pa ntanda yonso ikelwe na bantu mwanda wa bukamoni ku mizo yonso, ebiya mfulo keiya.” (Mateo 24:14) Nansha ino ntanda byoifikilwa na makambano makomo, ino mudi bantu midiyo mwānda ne kupita ba mu mizo yonso basapula myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza mu matanda 240 kadi mu ndimi 1 000 ne kupita. Kino kyadi kekyalongekele kashā mu mānga ya muzo wa muntu.

Binkumenkume bya mu kiyukeno kyāletele Yesu bilongekanga dyalelo. Mwanda waka tufwaninwe kuta mutyima ku bino bintu? Mwanda Yesu wānenene amba: “Shi mubamone bino bintu bilongeka, yukai amba Bulopwe bwa Leza kebudi pabwipi.”​—Luka 21:31.

Kiyukeno kyāletele Yesu, ne mbadilo ya bitatyi bya mu Bible, bitukwasha tuyuke amba Leza washimikile Bulopwe momwa mūlu mu mwaka wa 1914. a Mu mwine mwaka’wa, wabikikile Yesu Kidishitu wandi Mwana bu Mulopwe. (Ñimbo ya Mitōto 2:2, 4, 6-9) Panopano ponka Bulopwe bwa Leza busa kuludika ntanda ne kutalula’ko maludiki onso a lwana ne kwalamuna ntanda ke paladisa mwanda wa bantu bekale’po nyeke.

Panopano ponka, milombelo ya kulondela’po yāfundije Yesu isa kufikidila, ya amba: “Bulopwe bobe bwiye. Kiswa-mutyima kyobe kilongeke, pamo na momwa mūlu, ne pano pa ntanda pene.” (Mateo 6:10) Ino, le i bika bilonga Bulopwe tamba bushilula kuludika momwa mūlu mu 1914? Ne i bika byotubwanya kutengela shi Bulopwe kebuludika muzo onso wa muntu?