“Neniyemi bukaufi ni sitima sene simata ka lubilo lolutuna hahulu fa njanji ya mwatasi. Bakeñisa kuli nenili fakaufi ni sitima seo, pilu yaka neitulile hahulu mi nenilibezi za matata aka ka nakonyana.”—Bo Leon. *

“Neniikutwile kulukuluha ka nakonyana hane nitulezi mwa mezi kuzwa fa sibaka sene sili fahalimu luli. Neniikolanga kueza cwalo, kono fokuñwi nenikenelwanga ki sabo.”—Bo Larissa.

Sina feela bo Leon ni bo Larissa, babanca babañata baitabisanga ka kutula tikanyo, fokuñwi baezanga cwalo ka kubeya bupilo bwabona mwa lubeta. Kana ni mina mubata kuitabisa ka nzila yecwalo? Haiba kucwalo, uzibe taba ye yakona kumitusa.

Kwakona kumibela taata kutuhela kuitabisanga ka nzila yecwalo. Kuitabisa ka nzila yeo kwakona kutahisa kuli muikutwe kutaba hahulu ka nakonyana kono hape hasamulaho mukabata kueza zefita zeo kuli mube ni tabo yetuna hahulu. Ka kuswana ni bo Leon, bo Marco ni bona bane bayanga kuyo yema bukaufi ni sitima sene simata ka lubilo lolutuna fa njanji ya mwatasi, babulela kuli: “Neli muinelo okataza luli. Nenitabanga ka nakonyana. Kono hamulaho neniikutwanga kuli nenitokwa kueza zefita zeo kuli nibe ni tabo yeñwi yetuna hape.”

Bo Justin, bane bamatanga ka kuyema fa tupangaliko totuñwi inze batiyela kwa limota zezamaya, babulela kuli: “Munyaka oneniutwanga neutahisanga kuli nibate kueza nto yeo hape. Nenibata kuli nizibahale hahulu, kono kwa mafelelezo naipumana mwa sipatela.”

Kulatelela zebaeza babañwi kwakona kutahisa kuli mupalelwe kueza katulo yeswanela. Mutangana yabizwa Marvin ubulela kuli: “Balikani baka nebanikukuelize kupahama fa muyaho omutelele, mi nebanibulelezi kuli: ‘Pahama. Wena haukonahali.’ Neniikutwile kusalukuluha. Hane ninze nipahama cwalo fa limota, neninjanja.” Bo Larissa, bababulezwi kwa makalelo, babulela kuli: “Neniezanga zene baezanga batu kaufela. Nenisweli feela kulikanyisa zene baeza babañwi.”

Intaneti ni yona iitusiswanga ki babañwi kukukueza batu babalata kuitabisa ka linzila zelubeta mi babonisanga inge kuli mutu hakoni kukena mwa kozi. Mane mavidio a batu babaitabisanga ka linzila ze lubeta ili aabeiwanga fa Intaneti, abuhiwanga ki batu babañata mwa nako yekuswani ili nto yetahisa kuli batu babaitabisa ka nzila yeo bazibahale hahulu ni kutuma hahulu.

Ka mutala, mavidio amañwi aatumile hahulu abonisa papali ya parkour, ili papali yebaezanga batu babañwi yeama kumata-mata fa  lika zeñwi (zecwale ka mamota, mandu, ni mapahamelo a muyaho) ka kupahama, kamba kutula kapili-pili ni ka kutokwa sabo inze basina lika za kuisileleza ka zona. Kunahana za papali yeo kukona kumitahiseza kuli mube ni mibonelo yemibeli yefosahezi ya kuli: (1) Haki hañata inze kuba ni likozi. (2) Batu babañata baezanga lipapali ze. Mibonelo yeo ikona kutahisa kuli muikutwe kuli mwakona kueza lipapali zeo zekona kubeya bupilo bwamina mwa lubeta.

Kunani linzila zende zekona kumitusa kuli muzibe buikoneli bwamina. Bibele ibulela kuli: “Lipapali za kutwaeza mubili zatusa hanyinyani.” (1 Timotea 4:8) Kono hape Mañolo amieleza kuli ‘mupile ka kunahana hande.’ (Tite 2:12) Mukona kueza cwañi cwalo?

Munyakisise likozi zekona kuezahala. Bibele ibulela kuli: “Mutu yabutali ueza lika ka zibo, kono sikuba sibonahalisa bukuba bwasona.” (Liproverbia 13:16) Pili musika eza kale papali yeñwi, mubatisise likozi zekona kuzwa mwateñi. Muipuze kuli, ‘Kana kueza papali ye kwakona kutahisa kuli niholofale hahulu kamba mane kushwa?’—Sikuka sa mwa Bibele: Liproverbia 14:15.

Mukete balikani babakuteka bupilo. Balikani ba niti habana kumisusueza kuli mueze lika zekona kubeya bupilo bwamina mwa lubeta kamba kumibulelela kuli mueze lika zemusa lukuluhi kueza. Bo Larissa babulela kuli: “Balikani babande ni babaitingwa nebanitusize kueza likatulo zende ka za lipapali zene nibata kubapala. Hane niketile balikani babande, bupilo bwaka nebubile bobunde.”—Sikuka sa mwa Bibele: Liproverbia 13:20.

Muikole kueza lika zemukona, musabeyi bupilo bwamina mwa lubeta. Buka yebizwa Adolescent Risk Behaviors ibulela kuli mutu hanze ahula, “uituta mwakuzibela lika zakona kueza ni zasakoni kueza.” Mwakona kueza lika zemukona, ka nzila yesakoni kumitahiseza kozi ka kulatelela litaelo ni kuitusisa lika za kuisileleza ka zona.

Mube ni buikolwiso bwa kuli munani buikoneli bwa kueza lika zeñwi. Batu bakamikuteka habakabona momutatululela matata mwa bupilo, isiñi momubeela bupilo bwamina mwa lubeta ka kubata kuitabisa. Bo Larissa babulela kuli: “Muitabisezo one niitabisanga ka ona wa kutula kuzwa fa sibaka sene sili fahalimu luli, neunitahiselize kuli nibe ni mikwa yemaswe mwa bupilo. Bupilo bwaka neikaba bobunde kambe nenihanile kukukuezwa ki batu babañwi.”

Sisupo sa butokwa ki sa kuli, kufita kubeya bupilo bwamina mwa lubeta ka kubata fela kuitabisa, mube ni temuho yende ka momuswanela kuitabiseza.—Sikuka sa mwa Bibele: Liproverbia 15:24.