ANNA * ke tuba nde: “Kana mu ke niokwama na mabanza, mu ke vandaka ve ti kikesa ya kusala ata kima mosi, ata nkutu mambu yina mu ke zolaka kusala. Mu ke zolaka kaka kulala. Mbala mingi mu ke kudiwaka nde bo ke zolaka mu ve, mu ke ve na mfunu, mpi mu ke kizitu sambu na bantu ya nkaka.”

Julia ke tuba nde: “Mu zolaka kudifwa. Kansi mu vandaka kuzola mpenza ve kufwa. Mpusa na mu vandaka ya kudiwa diaka ve mutindu yina. Mu ke tudilaka bankaka dikebi, kansi kana mu ke niokwama na mabanza, mu ke tulaka ve dikebi mingi na bantu to na bima.”

Anna ti Julia katukaka kulungisa bamvula 10 ntangu bo kumaka kuniokwama na mabanza sambu na mbala ya ntete. Ata batoko ya nkaka ke niokwamaka ntangu fioti na mabanza, kansi Anna ti Julia niokwamaka na mabanza na nsungi ya bamposo to bangonda mingi na mbala mosi. Anna ke tuba nde, “Yo kele bonso nde nge me kangama na dibulu mosi ya nda mpi ya mudidi mpi mpila ya kubasika kele ve. Nge ke kudiwa bonso nde nge ke bela kilau, nge kele diaka ve mutindu nge ke vandaka.”

Anna ti Julia mpamba ve bantu ke kutanaka ti diambu yina. Yo ke monana nde ntalu ya baleke yina ke niokwama na mabanza ke mata mingi kibeni, mpi Organisation mondiale de la santé (OMS), ke tuba nde kuniokwama na mabanza “kele kikuma ya ntete-ntete ya maladi mpi kimbefo sambu na batoko ya babakala mpi ya bankento yina kele ti bamvula na kati ya 10 mpi 19.”

 Bidimbu ya kuniokwama na mabanza lenda monana na nsungi ya butoko mpi yo lenda nata bansoba na yina me tala kulala, mutindu ya kudia, mpi kilo ya nitu. Bo lenda vanda mpi ti mawi ya kukonda kivuvu, ya mawa, mpi ya kudimona kukonda mfunu. Bidimbu ya nkaka yo yai: kuditula na kingenga, kukuka ve kutula mabanza kisika mosi to kuvila mambu, kuvanda ti bangindu ya kudifwa to kusala mambu ya ke monisa nde yandi ke zola kudifwa, mpi bidimbu ya nkaka yina minganga lenda tendula ve. Kana minganga ya maladi ya ntu ke yindula nde mwana ke niokwama na mabanza, mbala mingi bo ke sosaka kimvuka ya bidimbu yina ke sala bamposo mingi mpi yina ke bebisa luzingu ya mwana ya konso kilumbu.

Na kutadila OMS, “kuniokwama na mabanza ke katukaka na kuwakana ya kuyituka yina ke salamaka na mambu ya luzingu, ya mabanza, mpi ya nitu.” Yo lenda tadila mambu yai.

Mambu ya nitu. Mutindu yo salamaka na mbandu ya Julia, mbala mingi kuniokwama na mabanza ke katukaka na dibuta; mpi yo ke monisa nde menga lenda vanda na kisina na yo, ziku yo ke bebisaka mambu yina ke salamaka na butomfu. Bigonsa ya nkaka lenda vanda maladi ya ntima mpi kumata ya ntalu ya ba hormone, yika mpi kusadila mingi bima ya ke lausaka; mambu yai lenda sala nde yandi kuma kuniokwama mingi na mabanza, to yo lenda kumisa yo ngolo. *

Basusi. Susi ya fioti lenda vanda mbote, kansi kuvanda ti basusi ntangu yonso to kuvanda ti basusi ya kuluta ndilu lenda vanda mbi sambu na nitu mpi mabanza; bantangu ya nkaka yo lenda sala nde toko yina nitu to menga na yandi kele ngolo ve kuniokwama na mabanza. Yo yina, bikuma ya sikisiki ya kuniokwama na mabanza me zabana ve mbote-mbote mpi yo lenda vanda mambu mingi, mutindu beto tubaka na luyantiku.

Mambu ya ke pesaka basusi yina lenda sala nde mwana kuniokwama na mabanza lenda vanda: bibuti na yandi me kabwana to me fwa makwela, muntu mosi ya yandi vandaka kuzola me  fwa, bo ke niokula yandi na nitu to bo me ladisa yandi na kingolo-ngolo, yandi me sala aksida ya ngolo, yandi ke bela, to yandi kele ve mayele—mingi-mingi kana yandi ke mona nde bo me losa yandi sambu na mambu yai. Diambu ya nkaka lenda vanda mambu ya mpasi yina bibuti lenda vingila nde yandi sala, ziku na yina me tala matonsi ya nzo-nkanda. Bikuma ya nkaka lenda vanda, kana bo ke sosila yandi, kana yandi kele ti keti-keti sambu na bilumbu ke kwisa, kana yandi ke kudiwa nde kibuti yina ke niokwama na mabanza me yambula yandi, mpi kana bibuti ke yidika ve na ntwala mambu yina bo lenda sala. Kana toko me kuma kuniokwama na mabanza, inki lenda sadisa yandi na kunwana ti yo?

Mbala mingi, sambu na kunwana ti kuniokwama na mabanza ya fioti mpi ya ngolo, yo ke lombaka kubaka nkisi mpi bandongisila ya munganga yina ke sansaka maladi ya ntu. * Yezu Kristu tubaka nde: “Bantu yina kele nitu ngolo ke vandaka na mfunu ya munganga ve, kansi bayina kele na maladi bantu ke vandaka na mfunu na yandi.” (Marko 2:17) Kimbefo lenda simba konso kitini ya nitu na beto, ata butomfu na beto! Yo lenda vanda mpi mbote na kusoba mutindu na beto ya kuzinga sambu mabanza ti nitu na beto ke vandaka na kuwakana ya ngolo.

Kana nge ke niokwama na mabanza, baka bangidika ya mbote sambu na kutanina nitu mpi mabanza na nge. Mu mbandu, dia madia ya mbote, lala na kiteso ya me fwana, mpi salaka ngalasisi mbala na mbala. Ngalasisi ke basisaka na nitu bima yina lenda tomisa bikalulu na nge, yina lenda sala nde nge kuma ngolo mingi, mpi yina lenda sadisa nge na kulala mbote. Kana mpila kele, sosa kuzaba bikuma mpi bidimbu ya fioti yina ke monisa nde nge ke niokwama na mabanza mpi yidika mutindu ya mbote ya kunwanisa yo. Solula ti muntu mosi ya nge ke tudilaka ntima. Bantu ya dibuta mpi banduku yina ke  zolaka nge lenda sadisa nge na kunwana ti kuniokwama na mabanza, ziku na kufiotuna yo. Sonika bangindu mpi mawi na nge na mukanda mosi; diambu yai sadisaka Julia, yina beto tubilaka na luyantiku. Diambu ya mfunu kele kulungisa bampusa na nge ya kimpeve. Yo lenda tomisa mingi mutindu nge ke tadilaka luzingu. Yezu Kristu tubaka nde: “Kiese na bantu yina ke bakisaka mbote nde bo kele ti nzala ya mambu ya kimpeve.”—Matayo 5:3.

Anna ti Julia ke ndima mambu yai ya Yezu tubaka. Anna ke tuba nde: “Mambu ya kimpeve ke sadisaka mu na kutudila bantu ya nkaka dikebi na kisika ya kutula dikebi kaka na mambu na mu. Yo ke vandaka ve pete ntangu yonso, kansi yo ke pesaka mu kiese mingi.” Julia ke bakaka kikesa na kusamba mpi kutanga Biblia. Yandi ke tuba nde: “Biblia ke sadisaka mu na kumona nde mu ke na mfunu na meso ya Nzambi mpi nde yandi ke kudibanzaka kibeni sambu na mu. Lutangu ya Biblia ke sadisaka mu mpi na kuvanda ti mabanza ya mbote sambu na bilumbu ke kwisa.”

Sambu yandi kele Ngangi, Yehowa Nzambi ke bakisaka mbote mutindu mambu ya beto me kutanaka ti yo na luzingu, menga na beto, mpi mutindu beto me yelaka ke vandaka ti bupusi na bikalulu mpi mawi na beto. Yo yina, yandi lenda pesa beto lusadisu mpi kikesa yina beto kele na yo mfunu; yandi lenda sala yo na nzila ya bantu yina ke kuditulaka na kisika na beto mpi ke bakisaka beto. Diaka, kilumbu kele Nzambi ta belula bimbefo na beto yonso, yo vanda ya nitu to ya mabanza. Yezaya 33:24 ke tuba nde: “Muntu mosi ve ya ke zingaka na insi ta tuba nde: ‘Mono ke bela.’”

Ya kieleka, Biblia ke sila nde Nzambi “ta kusula mansanga yonso na meso na [beto], lufwa ta vandaka diaka ve; mawa, bidilu, mpi mpasi ta vandaka diaka ve.” (Kusonga 21:4) Verse yai ke pesa kibeni kikesa mpi ke bwisa ntima! Kana nge ke zola kuzaba mambu mingi ya me tala lukanu ya Nzambi sambu na bantu mpi sambu na ntoto, kwenda na jw.org. Kuna nge ta mona Biblia mosi ya kitoko na Internet, mpi masolo ya nkaka ya ke tubila bantu-diambu mingi, tanga mpi kuniokwama na mabanza.