Bambangi ya Yehowa kiteso ya 1500 fwaka na ntangu ya Banazi. Na kati na bo, Bambangi 35000 vandaka kuzinga na Allemagne mpi na bansi yina Banazi vandaka kuyala. Kikuma yina bo fwilaka me zabana ve. Mutindu bo ke landaka kusala bansosa, bo lenda pesa bantalu ya nkaka mpi mambu ya fioti-fioti ya nkaka ya mpa.

•  Bo fwaka bo inki mutindu?

•  Sambu na nki bo niokulaka bo?

•  Bo fwaka na wapi?

•  Ndambu ya bayina bo fwaka

•   Mutindu bo fwaka bo: Bo fwaka Bambangi ya Yehowa pene-pene ya 400 na Allemagne mpi na bansi yina Banazi vandaka kuyala. Bo sambisaka mingi na kati na bo na tribinale, bo zengilaka bo ndola ya lufwa, mpi bo zengaka bo ba-ntu. Bo bulaka bankaka masasi to bo diembikaka bo na nti kukonda kusambisa bo.

•   Baboloko ya mbi kibeni: Bambangi ya Yehowa kuluta 1000 fwaka na bakan ya bisalu ya ngolo ya Nazi mpi na baboloko. Bo fwaka sambu bo vandaka kusadisa bo bisalu ya ngolo, sambu bo vandaka ve kudia, sambu na madidi, sambu na maladi to mpi kukonda kubaka lusadisu na minganga. Bankaka fwaka ntangu fioti na nima ya kubasika na boloko na nsuka ya Bitumba ya Zole ya Ntoto ya Mvimba sambu bo niokulaka bo ngolo kibeni na bakan.

•   Bikuma ya nkaka: Bo fwaka Bambangi ya Yehowa ya nkaka na bashambre ya bagaze, minganga sadilaka Bambangi ya nkaka sambu na kumeka bankisi ya bo basisaka yina ke fwaka bantu, bankaka nkutu bo tombulaka bo ntunga ya pwazo.

 Bo niokulaka Bambangi ya Yehowa sambu bo vandaka kusadila malongi ya Biblia. Ntangu luyalu ya Nazi lombaka Bambangi ya Yehowa na kusala mambu yina Biblia ke buyisaka, Bambangi ya Yehowa buyaka. Bo bakaka lukanu ya ‘kulemfukila Nzambi bonso mfumu na kisika ya kulemfukila bantu.’ (Bisalu 5:29) Beto tadila bikuma zole yina pusaka bo na kubaka lukanu yina.

1.   Kubuya kukotake na mambu ya nsi-ntoto. Kaka bonso Bambangi ya Yehowa ya bansi yonso bubu yai, Bambangi ya Yehowa ya ntangu ya Banazi buyaka kudikotisa na mambu ya politiki. (Yoane 18:36) Yo yina, bo buyaka

   •   Kusala kisalu ya kisoda to kupesa maboko na bitumba.—Yezaya 2:4; Matayo 26:52.

   •   Kusala voti sambu na kupona bantwadisi to kukota na bimvuka ya Nazi.—Yoane 17:16.

   •   Kupesa drapo lusaku to kutuba “Heil Hitler!”—Matayo 23:10; 1 Bakorinto 10:14.

2.   Kusala mambu ya bo ke kwikilaka. Ata bo buyisaka Bambangi ya Yehowa na kusala mambu yina bo ke ndimaka, bo landaka

   •   Kuvukana sambu na kusambila mpi kusala balukutakanu.—Baebreo 10:24, 25.

   •   Kulonga nsangu ya kele na Biblia mpi kukabula mikanda yina ke tendulaka Biblia.—Matayo 28:19, 20.

   •   Kuvanda mawete ti bantu yina vandaka ti bo, yo vanda Bayuda.—Marko 12:31.

   •   Kukangama ti lukwikilu na bo, bo buyaka kutula siniatire na mukanda yina bo pesaka bo sambu na kumonisa nde bo me yambula lukwikilu na bo.—Marko 12:30.

 Profesere Robert Gerwarth tubaka nde kaka Bambangi ya Yehowa bantu “bo niokulaka na Banazi sambu na mambu yina bo ke kwikilaka.” a Bantu ya nkaka yina bo kangaka mpi na bakan kumaka kukumisa Bambangi ya Yehowa sambu na lukanu na bo ya kubikala ya kukangama ti Nzambi. Muntu mosi ya insi Autriche yina bo kangaka mpi na boloko tubaka nde: “Bo ke kwendaka ve na bitumba. Bo ta zola nkutu nde bo fwa bo na kisika nde bo bo fwa muntu ya nkaka.”

•   Bakan yina bo tulaka bo: Bambangi mingi ya Yehowa fwaka na bakan yina bo tulaka bo. Bo tulaka bo na bakan ya Auschwitz, ya Buchenwald, ya Dachau, ya Flossenbürg, ya Mauthausen, ya Neuengamme, ya Niederhagen, ya Ravensbrück, mpi ya Sachsenhausen. Kaka na kan ya Sachsenhausen mpamba, bo monaka nde Bambangi ya Yehowa kiteso ya 200 fwaka kuna.

•   Baboloko: Bo niokulaka Bambangi ya Yehowa ya nkaka ngolo na nitu tii kuna bo fwaka. Bankaka fwaka sambu na bamputa yina bo lwadisaka bo ntangu bo vandaka kuyula bo bangiufula.

•   Bisika ya bo fwaka bo: Bo fwaka Bambangi ya Yehowa mingi-mingi na boloko ya Berlin-Plötzensee, ya Brandenburg, mpi ya Halle-sur-Saale. Katula yo, bo me mona diaka bisika ya nkaka kiteso ya 70 yina bo fwaka Bambangi ya Yehowa.

•  Zina: Helene Gotthold

   Kisika bo fwaka yandi: Plötzensee (Berlin)

   Helene vandaka nkento ya makwela mpi mama ya bana zole. Bo kangaka yandi mbala mingi. Na 1937, bo bulaka yandi ngolo ntangu bo vandaka kuyula yandi bangiufula. Yo salaka nde bebe yina vandaka na divumu na yandi kufwa. Na kilumbu ya 8 décembre 1944, bo zengaka yandi ntu ti si na boloko ya Plötzensee na Berlin.

•  Zina: Gerhard Liebold

   Kisika bo fwaka yandi: Brandenburg

   Gerhard vandaka toko ya bakala ya bamvula 20. Bo zengaka yandi ntu na kilumbu ya 6 mai 1943, bamvula zole na nima ya kuzenga mpi papa na yandi ntu kaka na boloko yina. Yandi sonikaka mukanda ya kupesa dibuta na yandi mpi toko ya nkento yina yandi zolaka kukwela mbote ya nsuka. Na mukanda yango, yandi sonikaka nde: “Kana ngolo ya Mfumu ve, mono zolaka ve kukuka kutambula na nzila yai.”

•  Zina: Rudolf Auschner

   Kisika bo fwaka yandi: Halle-sur-Saale

   Rudolf vandaka ti bamvula 17 mpamba ntangu bo zengaka yandi ntu na kilumbu ya 22 septembre 1944. Na mukanda ya kupesa mbote ya nsuka yina yandi sonikilaka mama na yandi, yandi tubaka nde: “Bampangi mingi me luta na nzila yai, mono ke zola mpi kuluta na nzila yango.”