Kuma mwana waku e mũnini, no eyonee kana andũ amwe makuaa ala angĩ naĩ aĩ nũndũ wa langi wa kĩkonde kyoo kana kũla maumĩte. Ũtonya ata kũtetheesya mwana waku ndakethĩwe na woni ta ũsu ĩũlũ wa andũ ala angĩ? Ũtonya kwĩka ata ethĩwa we mwene nĩwe ũkũkuwa naĩ nũndũ wa langi wa kĩkonde kyake kana vala umĩte?

Kĩlungunĩ kĩĩ

•  Ũndũ ũtonya kũneena na syana ĩũlũ wa kĩvathũkanyʼo kya mbaĩ

•  Ũndũ ũtonya kũelesya syana ĩũlũ wa kĩmena kya mbaĩ

•  Ũndũ ũtonya kwĩthĩwa wĩ ngelekanyʼo nzeo

•  Ethĩwa mwana waku nĩwe ũkũkuwa naĩ nĩ mũndũ wĩ na kĩmena kya mbaĩ

 Kĩla ũtonya kũelesya. Ĩũlũ wa nthĩ yonthe, kwĩthĩawa na syĩndũ mbingĩ syĩ kĩvathũkanyʼo na sya kwendeesya, o namo andũ methĩawa na syĩthĩo syĩ kĩvathũkanyʼo na sya kwendeesya. Ivathũkanyʼo isu itumĩte amwe makua ala angĩ naĩ nũndũ wa ũndũ mailye kana ũndũ mekaa maũndũ.

 Ĩndĩ o na vailye ũu, Mbivilia ĩmanyĩasya kana andũ onthe maumĩte vandũ vamwe. Kwa ndeto ingĩ, no twasye kana ithyonthe twĩ ũko.

 “Nĩtweeyoneie kana yĩla syana sitũ syalikanaa na andũ maumĩte kũndũ kwĩ kĩvathũkanyʼo naitũ, nĩsyeeyoneaa kana kĩla mũndũ nĩwaĩlĩte kwonwʼa wendo na ndaĩa.”—Karen.

 Ĩtina wa ĩvinda, mwana waku ndalea kwĩsa kwĩwʼa livoti sya maũvoo iiweta kana kwĩ andũ makuaa angĩ naĩ kana kũmeka maũndũ mathũku nũndũ wa ivathũkanyʼo sya mbaĩ. Ũtonya ata kũmũelesya kĩla kĩendeee? Nũtonya kũmũelesya ĩũlũ wa ũndũ ũsu kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo kwosana na ũkũũ wake.

•   Syana nini ila itanambĩĩa kũthi sukulu. Mũndũ mũka ũmwe wĩtawa Dr. Allison Briscoe-Smith, aisye ũũ nthĩnĩ wa ĩkaseti ya Parents: “Syana nini nĩsyĩthĩawa syĩsĩ nesa kĩvathũkanyʼo katĩ wa ũla waĩle na ũla ũtaĩle.” Ongelile kwasya: “Kĩu no kĩũnengae myanya ya kũneena nasyo ĩũlũ wa ũsili ũte wa katĩ.”

•   Syana ila ineananga. Syana ila syĩ na myaka katĩ wa 6 na 12 syĩthĩawa iyenda kũmanya maũndũ mũno, na mavinda amwe nikũlasya makũlyo me vinya. Sũngĩa makũlyo asu nesa ũndũ ũtonya. Neena na syana syaku ĩũlũ wa maũndũ ala syonaa sukulu na livotinĩ sya maũvoo, na ũitũmĩa maũndũ asu ta myanya ya kũsielesya kana nĩ ũthũku kũmena ala angĩ nũndũ wa mbaĩ yoo.

•   Andũ ma mũika. Andũ ma mũika methĩawa myakanĩ ĩla mũndũ wĩthĩawa atonya kũelewa maũndũ ala me vinya. Kwoou yĩla mwana waku watwʼĩka mũndũ wa mũika, ũsu wĩthĩawa wĩ mwanya mũseo wa kũneenea vamwe nake livoti sya maũvoo ila ikonetye kĩmena kya mbaĩ.

 “Nĩtũneeneaa ĩũlũ wa kĩmena kya mbaĩ vamwe na syana sitũ nũndũ nĩ kĩndũ ikesa kũkomana nakyo ĩvindanĩ yĩmwe, o na ethĩwa ikekala va. Syalea kũmanyĩwʼa ĩũlũ wa ũndũ ũsu syĩ mũsyĩ, nitonya kwĩthĩwa na woni ta wa andũ ala ikomanaa namo, ala methĩawa na kĩmena kya mbaĩ. Andũ nĩmatonya kũtavya syana sitũ maũndũ maingĩ ma ũvũngũ na maitata kũsyonethya nĩ ma wʼo.”—Tanya.

 Syana syĩmanyĩasya kwĩsĩla ngelekanyʼo, kwoou nĩ ũndũ wa vata wĩ mũsyai ũkasũanĩaa ĩũlũ wa ũneeni waku na meko maku. Kwa ngelekanyʼo:

•   Nũvũaa ngũĩ ĩũlũ wa andũ ma mbaĩ ingĩ kana ũkamavũthya? “Syana syaku syĩthĩawa iũsyaĩĩsye na ikwĩthukĩĩsye na nĩ laisi ikeyĩelekanyʼa naku na iyĩthĩwa na mwĩkalĩle ta waku.”—American Academy of Child and Adolescent Psychiatry.

•   We nũtanĩaa kũtindanyʼa na ala maumĩte isionĩ ingĩ sya nthĩ? Ndakĩtalĩ ũmwe wa syana wĩtawa Alanna Nzoma aĩtye atĩĩ: “Wenda syana syaku . . . itume ndũũ na andũ kuma isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo, nĩsyaĩlĩte kũkwona we mwene ũyĩka ũu.”

 “Kuma tene, mũsyĩ witũ wĩthĩĩtwe ũithokya aeni kuma isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo ĩũlũ wa nthĩ. Nĩtweemanyĩisye ĩũlũ wa malĩu moo na mbathi syoo o na twathooa ngũa sya kwoo. Yĩla twaneeneaa ĩũlũ wa andũ vamwe na syana sitũ, tũyatindĩaa tũineenea ĩũlũ wa mbaĩ yoo. Na nĩtweesiĩaa tũikekathĩĩe nũndũ wa mbaĩ yitũ.”—Katarina.

 O na kau andũ aingĩ ĩũlũ wa nthĩ maasya kana andũ onthe maĩlĩte kũkuwa ũndũ ũmwe, kwĩ o kĩmena kingĩ mũno kya mbaĩ. Ũu nĩ kwonanyʼa kana mwana waku no ekwe ũndũ mũthũku, na mũno mũno ethĩwa aumĩte mbaĩnĩ ĩvũthĩtwʼe. Veethĩwa vailye ũu . . .

 Manya ũwʼo wʼonthe wa maũndũ. Ũla wĩkĩte ũndũ ũsu aneekie ũu na ngũlũ-ĩ, kana ndanasũanĩaa nesa? (Yakovo 3:2) We mũndũ ũsu e na vata wa kwosewa ĩtambya, kana wĩona waĩle kũekana na ũndũ ũsu?

 Kũneena ũla wʼo, ve vata wa kũthima maũndũ nesa. Mbivilia nĩtũnengete ũtao wa vata mũno. Yaĩtye: “Ndũkethĩwe wĩ mĩtũkĩ kũthata vevanĩ waku.” (Mũtavanʼya 7:9) Kĩmena kya mbaĩ ti ũndũ waĩlĩte kũvũthĩĩwʼa, ĩndĩ ũu ti kwasya kana kĩla ĩvinda woonwʼa kĩvũthya nĩ mũndũ kana akwĩka ũndũ mũthũku, nũkũmenete nũndũ wa mbaĩ yaku.

 Kwa wʼo, kĩla ũndũ wĩthĩawa kĩvathũkanyʼo na ũla ũngĩ, kwoou ambaa kũmanya ũwʼo wa maũndũ nesa ũtanamba kũtwʼa ethĩwa nũkwosa ĩtambya.

 Ĩtina wa kũmanya ũwʼo wa maũndũ onthe, ĩkũlye atĩĩ:

•   ‘We mwana wakwa no atetheke ethĩwa akasũanĩaa kana kĩla ĩvinda wavũthwʼa nĩ mũndũ kana eekwa ũndũ mũthũku, emwĩka ũũ nĩkwĩthĩwa nũmũvũthĩtye nũndũ wa mbaĩ yake?’

•   ‘We mwana wakwa no atetheke atĩĩa ũtao ũũ wa Mbivilia: “Ndũkethukĩĩsye ndeto syonthe ila ineenawa”?’—Mũtavanʼya 7:21.

 Nao nata ethĩwa ũla ũkũmũthĩnyʼa eĩka ũu na ngũlũ? Tetheesya mwana waku amanye kana maũndũ no maseũve kana makathũkĩĩa kwosana na ũndũ we mwene ũkwĩka ũndũ ũsu waumĩla. Mavinda amwe yĩla mũndũ ũkũũvũthya, ũkũkwĩka ũndũ mũthũku, kana kũkũumanga ethĩawa ayenda kwona ũndũ ũkwĩyĩĩvanĩsya. Mavindanĩ ta asu, ũndũ ũla mũseo vyũ ũtonya kwĩka nĩ kũlea kũsũngĩa.

 Ũndũ ũla ũngĩ nĩ kana, mwana waku no aneene na ũla ũkũmũthĩnyʼa ethĩwa ũndũ ũsu ndwĩmũlikya mũisyonĩ. Mwana waku no aneene (o kwa nzĩa ya mũuo) akasya atĩĩ, “Ndikwona ũndũ ũla ũneenie (kana wĩkie) wĩ mũseo.”

 Nao nata ethĩwa nũkwenda ũndũ ũsu ũtwawe mbee? Ethĩwa nũkwona mwana waku atonya kũũmĩwʼa kana nũndũ wa itumi ingĩ wĩona ũtaĩle kũekana na ũndũ ũsu, ĩthĩwa wĩ mũthasye kũneena na anene ma sukulu kana ethĩwa ve vata ũũtwae volisi.