Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

KASEMƆ AMƐHEMƆKƐYELI LƐ | YONATAN

‘Amɛbatsɔmɔ Nanemɛi Kpaakpa’

‘Amɛbatsɔmɔ Nanemɛi Kpaakpa’

Ta lɛ eba naagbee, ni anuuu gbɛɛmɔ ko yɛ Ela Jɔɔ lɛ mli. Be ni shwane shɛ ni kɔɔyɔɔ tswaa mama tsu ni asraafoi lɛ yɔɔ mli lɛ he mama lɛ, Maŋtsɛ Saul kɛ ehii lɛ ekomɛi fee kpee. Ebi nuu onukpa Yonatan fata he, ni oblanyo tookwɛlɔ ko kɛ́ miishɛɛ miigba sane ko ni ekɛ kpe. Oblanyo nɛɛ ji David, ni eji mɔ ko ni yɔɔ ekãa waa kɛ miishɛɛ. Saul bo David toi jogbaŋŋ koni nɔ ni ewieɔ lɛ eko akatsɔ etoi sɛɛ. Shi te Yonatan nu he ehã tɛŋŋ? Eye kunim yɛ tai pii amli yɛ be babaoo ni ekɛsɔmɔ akɛ Yehowa asraafoi lɛ ateŋ mɔ kome lɛ mli. Shi jeee Yonatan ji mɔ ni ye kunim yɛ ŋmɛnɛ ta lɛ mli; oblanyo nɛɛ ji mɔ ni ye kunim. David egbe nuu ko ni kwɔ ni eti ni atsɛɔ lɛ Goliat! Ani Yonatan ye David he awuŋa yɛ eyi ni ajie lɛ hewɔ?

Ekolɛ, bɔ ni Yonatan fee enii ehã lɛ baahã onaa akpɛ ohe. Biblia lɛ kɛɛ akɛ: “Be ni David kɛ Saul wie egbe naa nɔŋŋ lɛ, Yonatan kɛ David batsɔmɔ nanemɛi kpaakpa, ni Yonatan sumɔ lɛ tamɔ esumɔɔ lɛ diɛŋtsɛ ehe lɛ.” Yonatan kɛ etawuu atade lɛ kɛ egãi lɛ hã David​—enɛ ji nikeenii ko ni sa kadimɔ waa, ejaakɛ Yonatan ji gãitsɛlɔ ni he esa waa. Kɛfata he lɛ, Yonatan kɛ David kpaŋ, eji kpaŋmɔ ko ni yɔɔ hiɛdɔɔ waa, ejaakɛ no hã amɛtsɔmɔ nanemɛi ni baaye abua amɛhe.​—1 Samuel 18:​1-5.

Enɛ ji naanyobɔɔ ni fe fɛɛ ni awie he yɛ Biblia lɛ mli lɛ ateŋ ekome. Mɛi ni yɔɔ hemɔkɛyeli halaa nanemɛi kpakpai. Kɛ́ wɔkɛ hiɛshikamɔ hala wɔnanemɛi, ni wɔye wɔbua wɔhe, ni wɔye wɔhe anɔkwa lɛ, wɔhemɔkɛyeli lɛ mli baawa yɛ bei ni mɛi ejieee suɔmɔ kpo yɛ mli nɛɛ mli. (Abɛi 27:17) No hewɔ lɛ, hã wɔkwɛ nɔ ni wɔbaanyɛ wɔkase yɛ Yonatan kɛ David naanyobɔɔ lɛ he.

Bɔ Ni Amɛnaanyobɔɔ Lɛ Je Shishi

Mɛni hã amɛbɔ naanyo oya nakai? Hetoo lɛ damɔ nɔ hewɔ ni amɛbɔ naanyo lɛ nɔ. Hã wɔsusu he fioo. No mli lɛ, Yonatan yɛ shihilɛ ko ni mli wa waa mli. Epapa, ni ji Maŋtsɛ Saul etsake kwraa yɛ afii ni eho lɛ amli, ni nibii fɔji ni efeɔ lɛ amli miiwo wu be fɛɛ be. Saul, ni be ko ni eho lɛ ebaa ehe shi ni eyɛ hemɔkɛyeli waa lɛ ebatsɔ maŋtsɛ ni woɔ ehe nɔ ni booo ŋaawoo toi.​—1 Samuel 15:17-​19, 26.

Tsakemɔ nɛɛ gba Yonatan naa waa ejaakɛ, esumɔɔ epapa sane waa. (1 Samuel 20:2) Ekã shi faŋŋ akɛ, Yonatan bi ehe akɛ, mɛɛ naagba epapa baanyɛ ekɛba maŋ ni Yehowa ehala lɛ nɔ? Ani maŋtsɛ ni booo ŋaawoo toi nɛɛ baahã eshishibii lɛ akpa Yehowa jamɔ ni no ahã Yehowa hiɛ dromɔ aŋmɛɛ amɛ? Ekã shi faŋŋ akɛ, nibii ni tee nɔ nakai beiaŋ lɛ hã shihilɛ lɛ mli wa kɛhã Yonatan, ni ji nuu ni hemɔkɛyeli mli wa lɛ.

Bɔ ni nibii tee lɛ ehã lɛ baanyɛ aye abua ni wɔna nɔ ni tsirɛ Yonatan ni ekɛ David bɔ naanyo lɛ. Yonatan na bɔ ni David hemɔkɛyeli mli wa hã. Kaimɔ akɛ, David tamɔɔɔ Saul asraafoi lɛ, lɛ lɛ ehãaa Goliat kwɔlɛ kɛ etilɛ lɛ awo ehe gbeyei. Enu he akɛ, Yehowa gbɛ́i lɛ mli ni ebaaya ta yɛ lɛ baahã ehe awa kwraa fe Goliat kɛ etawuu nibii lɛ fɛɛ.​—1 Samuel 17:45-​47.

Afii komɛi ni eho nɛɛ lɛ, Yonatan ná susumɔ ko ni tamɔ nɛkɛ nɔŋŋ. Ená nɔmimaa akɛ hii enyɔ, ni ji lɛ kɛ mɔ ni hiɛɔ etawuu nii lɛ baanyɛ amɛyatutua asraafoi akuu muu fɛɛ ni amɛye kunim. Mɛni hewɔ? Ekɛɛ akɛ “nɔ ko nɔ ko nyɛŋ atsĩ Yehowa naa.” (1 Samuel 14:6) No hewɔ lɛ, Yonatan kɛ David je amɛhe yɛ gbɛi pii anɔ: amɛ fɛɛ amɛyɛ hemɔkɛyeli ni mli wa yɛ Yehowa mli ni amɛsumɔɔ lɛ waa hu. Enɛ ji nɔ titri ni hã naanyobɔɔ ni mli wa bakã hii enyɔ nɛɛ ateŋ lɛ. Eyɛ mli akɛ Yonatan ji maŋtsɛ bi ni he wa ni eshwɛ fioo ni ebaaná afii 50, ni David ji tookwɛlɔ ni baa ehe shi ni eeenyɛ efee akɛ eyeko afii 20 moŋ, shi amɛhãaa nibii nɛɛ afee gbɛtsiinii kɛhã amɛ. *

Kpaŋmɔ ni amɛfee lɛ bu amɛnaanyobɔɔ lɛ he. Mɛɛ gbɛ nɔ? Bo lɛ susumɔ he okwɛ, David le mɔ ni Yehowa miisumɔ ni etsɔ: Ebaatsɔ Israel maŋtsɛ yɛ Saul sɛɛ! Ani ekɛ sane nɛɛ tee Yonatan? Dabi! Esaaa akɛ nanemɛi kpakpai kɛ saji teɔ amɛhe loo amɛmaleɔ amɛhe, moŋ lɛ, esa akɛ amɛjɛ amɛtsuiŋ amɛkɛ amɛhe agba sane ni amɛkashiu nɔ ko nɔ? Te Yonatan nu he ehã tɛŋŋ be ni enu akɛ David baatsɔ maŋtsɛ lɛ? Ni kɛ́ Yonatan kpa gbɛ akɛ wɔsɛɛ lɛ ebaatsɔ maŋtsɛ koni ejaje nibii gbohii ni epapa fee lɛ hu? Biblia lɛ ekɛɛɛ akɛ susumɔi ni tamɔ nɛkɛ hao Yonatan; Yonatan anɔkwayeli kɛ hemɔkɛyeli lɛ pɛ he sane ekɛɔ wɔ, ni no ji nɔ ni he hiaa waa. Ena akɛ Yehowa mumɔ lɛ yɛ David nɔ. (1 Samuel 16:​1, 11-​13) No hewɔ lɛ, Yonatan tee nɔ eye ekitã lɛ nɔ, ebuuu David akɛ ehenyɛlɔ, shi moŋ ena lɛ akɛ enaanyo. Yonatan miisumɔ ni afee nɔ ni Yehowa sumɔɔ.

Yonatan kɛ David fɛɛ jie hemɔkɛyeli ni mli wa kpo yɛ Yehowa mli, ni amɛsumɔɔ lɛ hu waa

Nakai naanyobɔɔ lɛ kɛ jɔɔmɔi ba diɛŋtsɛ. Mɛni wɔbaanyɛ wɔkase yɛ Yonatan hemɔkɛyeli lɛ he? Esa akɛ mɔ fɛɛ mɔ ni jáa Nyɔŋmɔ lɛ ana sɛɛnamɔ ni yɔɔ naanyobɔɔ he. Ehe ehiaaa ni wɔkɛ wɔtipɛŋfoi loo mɛi ni shihilɛ tamɔ wɔnɔ lɛ pɛ abɔ naanyo, kɛ́ mɛi ni wɔkɛbɔɔ naanyo lɛ ahemɔkɛyeli mli wa lɛ, wɔbaaná he sɛɛ waa. Yonatan kɛ David ye amɛbua amɛhe ni amɛwowoo amɛhe hewalɛ bei babaoo. Enɛ he miihia amɛyi enyɔ lɛ fɛɛ waa, ejaakɛ eshwɛ fioo ni amɛkɛ kaa ni naa wa waa baakpe.

Namɔ Yonatan Baaye Lɛ Anɔkwa?

Shishijee lɛ Saul sumɔɔ David sane waa ni ewo lɛ esraafoi lɛ ahiɛnyiɛlɔ. Etsɛɛɛ kwraa ni Saul bɔi su fɔŋ ko ni Yonatan ye nɔ lɛ kpojiemɔ​—no ji awuŋayeli. David ye Israel henyɛlɔi ni ji Filistibii lɛ anɔ kunim shii abɔ. Enɛ hã ajie David yi waa ni asumɔ esane. Israel yei komɛi po lá akɛ: “Saul egbe akpei, ni David egbe akpei nyɔŋmai.” Saul sumɔɔɔ nakai lala lɛ. No hewɔ lɛ, “kɛjɛ nakai gbi lɛ nɔ kɛyaa lɛ, Saul kɛ hiŋmɛi ko kwɛ David.” (1 Samuel 18:7, 9) Eshe gbeyei akɛ David baahe maŋtsɛyeli lɛ kɛjɛ edɛŋ. Jwɛŋmɔ bɛ Saul susumɔ nɛɛ mli. Eji anɔkwale akɛ, David le akɛ lɛ ebaaye Saul sɛɛ, shi ebaaa ejwɛŋmɔ mli shi kome po akɛ ebaakpa maŋtsɛ ni Yehowa efɔ lɛ mu lɛ maŋtsɛyeli!

Saul tsɔ ŋaa koni agbe David yɛ ta mli, shi eyeee omanye. David tee nɔ eye kunim yɛ tai amli ni maŋbii lɛ tee nɔ amɛsumɔ lɛ ni amɛbu lɛ. Nɔ kroko ni Saul fee ji, ebua eshĩa bii lɛ kɛ etsuji lɛ fɛɛ, ni ebi nuu onukpa lɛ hu fata he lɛ anaa koni amɛkpaŋ bɔ ni amɛbaafee ni amɛgbe David! Kwɛ bɔ ni ebaadɔ Yonatan waa akɛ epapa miitsɔ ŋaa koni agbe David! (1 Samuel 18:25-​30; 19:1) Yonatan yeɔ epapa anɔkwa, shi eyeɔ enaanyo lɛ hu anɔkwa. Amrɔ nɛɛ ni ehe ebahia ni eye amɛyi enyɔ fɛɛ anɔkwa lɛ, amɛteŋ namɔ ebaaye lɛ anɔkwa?

Yonatan kɛɛ akɛ: “Maŋtsɛ akafee esha eshi etsulɔ David, ejaakɛ efeko bo efɔŋ ko, ni oná nɔ ni efee ehã bo lɛ moŋ he sɛɛ. Ekɛ ewala wo oshãra mli ni egbe Filistinyo lɛ, ni Yehowa ye kunim kpele ehã Israel fɛɛ. Ona, ni oná miishɛɛ waa diɛŋtsɛ. No hewɔ lɛ, mɛni hewɔ esa akɛ ogbe David yakatswaa, ni okɛfee efɔŋ oshi mɔ ni efeko nɔ ko lɛ lá?” Ale Saul akɛ ebooo ŋaawoo toi, shi yɛ shihilɛ nɛɛ mli lɛ, ebo Yonatan toi ni ekã kitã po akɛ efeŋ David efɔŋ ko. Shi Saul yeee eshiwoo lɛ nɔ. Be ni David ye kunim babaoo lɛ, Saul ye ehe awuŋa aahu akɛ efɔ akpɔlɔ koni eyatsu lɛ! (1 Samuel 19:​4-6, 9, 10) Shi David je mli ehã lɛ ni ejo foi kɛshi Saul shĩa lɛ.

Ani okɛ shihilɛ ko ekpe pɛŋ ni ebi koni oye mɛi enyɔ komɛi ni osumɔɔ amɛ waa lɛ ateŋ mɔ kome anɔkwa? Ebaawa waa. Yɛ shihilɛ ni tamɔ nɛkɛ mli lɛ, mɛi komɛi baakɛɛ akɛ lá tsii, ni tsɔɔ akɛ esa akɛ oye oweku lɛ anɔkwa. Shi Yonatan le akɛ esaaa akɛ efeɔ nakai. Mɛni hewɔ esa akɛ eyafĩ epapa sɛɛ be mli ni David ji Yehowa tsulɔ anɔkwafo, ni boɔ Yehowa toi? No hewɔ lɛ, Yonatan damɔ anɔkwa ni eyeɔ Yehowa lɛ nɔ ekpɛ eyiŋ. Enɛ hewɔ ni efã David he yɛ epapa hiɛ lɛ. Eyɛ mli akɛ Yonatan kɛ anɔkwa ni eyeɔ Nyɔŋmɔ lɛ ye klɛŋklɛŋ gbɛhe moŋ, shi eye epapa hu anɔkwa ejaakɛ ejɛ etsui mli ewo lɛ ŋaa, moŋ fe ni ebaakɛɛ lɛ nɔ ni baaŋɔɔ enaa. Kɛ́ wɔteŋ mɔ fɛɛ mɔ kase bɔ ni Yonatan ye anɔkwa ehã lɛ, wɔbaaná he sɛɛ waa.

Anɔkwayeli Kãaa Shi Akɔɔɔ

Yonatan ka ekoŋŋ akɛ ebaahã toiŋjɔlɛ ahi Saul kɛ David teŋ, shi Saul booo lɛ toi yɛ enɛ mli. David ba Yonatan ŋɔɔ yɛ teemɔŋ, ni ebakɛɛ lɛ akɛ ewala yɛ oshara mli. Ekɛɛ enaanyo ni ye lɛ onukpa lɛ akɛ, “Nanefãa kome pɛ kã mi kɛ gbele teŋ!” Yonatan kpɛlɛ nɔ akɛ ebaakwɛ epapa jwɛŋmɔ yɛ sane lɛ he koni ehã David ale nɔ ni baajɛ mli kɛba. David baayatee ehe, ni Yonatan kɛ gãi kɛ emlibii baafee okadi ehã lɛ koni ele bɔ ni nibii etee lɛ ehã. Yonatan kɛɛ David koni ekã kitã yɛ shi ni ewo lɛ lɛ he, akɛ: “Ni kɛ́ Yehowa gbe David henyɛlɔi lɛ ateŋ mɔ fɛɛ mɔ yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ po lɛ, kaajie osuɔmɔ ni tsakeee lɛ kɛje mishĩabii lɛ anɔ kɔkɔɔkɔ.” David kpɛlɛ nɔ akɛ, ebaakwɛ Yonatan weku lɛ be fɛɛ be ni ebaabu amɛhe.​—1 Samuel 20:​3, 13-​27.

Yonatan ka akɛ ebaawie David he ekpakpa etsɔɔ Saul, shi maŋtsɛ lɛ mli fu waa! Etsɛ Yonatan akɛ “yoo atuatselɔ binuu” ni ekɛɛ lɛ akɛ anɔkwa ni eyeɔ David lɛ ji hiɛgbele kɛhã eweku lɛ. Eka akɛ ebaawie nɔ ko ni baatsɔɔ akɛ esusuɔ Yonatan he, akɛ: “Gbii abɔ ni Yishai binuu lɛ hiɛ kã yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ nɛɛ, bo kɛ omaŋtsɛyeli lɛ fɛɛ damɔŋ shi kɔkɔɔkɔ.” Enɛ nyɛɛɛ akɔne Yonatan yiŋ, moŋ lɛ, ejɛ heshibaa mli ebi epapa akɛ: “Mɛni hewɔ esa akɛ agbe lɛ? Mɛni efee?” Saul mli wo la waa! Eyɛ mli akɛ Saul hiɛ efã moŋ, shi ekã he eji asraafonyo ni he wa waa. Efɔ̃ akpɔlɔ koni ekɛtsu ebinuu lɛ! Eyɛ mli akɛ ehe esa kɛ akpɔlɔ fɔ̃ɔ waa moŋ, shi enine shɛɛɛ ebi lɛ nɔ. Akɛni edɔ lɛ waa akɛ epapa eshwie ehiɛ shi hewɔ lɛ, ekɛ mlifu shi etee.​—1 Samuel 20:24-​34.

Yonatan ye kaa ko ni baanyɛ ahã efo lɛ pɛ enɔ mli lɛ nɔ

Enɔjetsɛremɔ leebi lɛ, Yonatan tee ŋa lɛ nɔ he ko ni bɛŋkɛ he ni David etee ehe yɛ lɛ. Etsɛ̃ gãi tamɔ bɔ ni amɛkpɛ mli lɛ koni ekɛhã David ale akɛ loloolo lɛ Saul miitao egbe lɛ. Yonatan tsu esɔɔlɔ lɛ kɛtee maŋ lɛ mli. Eshwɛ lɛ kɛ David pɛ, no hewɔ lɛ, amɛnyɛ amɛgba sane fioo. Amɛ fɛɛ amɛfo, ni Yonatan ni enii efee mɔbɔ lɛ kɛ enaanyo fioo David ye shɛɛ, David miiya eyaba abo yɛ ŋa lɛ nɔ.​—1 Samuel 20:35-​42.

Yɛ shihilɛi ni mli wawai nɛɛ amli lɛ, Yonatan hã ana akɛ efooo lɛ pɛ enɔ mli, moŋ lɛ, eji mɔ ko ni yeɔ anɔkwa. Ekã shi faŋŋ akɛ, no mli lɛ, Satan, ni ji anɔkwafoi fɛɛ ahenyɛlɔ lɛ miisumɔ ni Yonatan anyiɛ Saul nanemaahei lɛ asɛɛ, koni ekɛ shwelɛ ni eyɔɔ akɛ ená hegbɛ loo ehiɛ aba nyam lɛ aye klɛŋklɛŋ gbɛhe. Kaimɔ akɛ, Satan miisumɔ ni ehã adesai afo amɛ pɛ amɛnɔ mli. Enine shɛ Adam kɛ Hawa, ni ji wɔklɛŋklɛŋ fɔlɔi lɛ anɔ. (1 Mose 3:1-6) Shi enine shɛɛɛ Yonatan nɔ. Kwɛ bɔ ni ebaadɔ Satan ehã! Ani obaanyɛ ote shi owo Satan yɛ shihilɛi ni tamɔ nakai amli? Ŋmɛnɛ lɛ, etamɔ nɔ ni mɔ fɛɛ mɔ miifo lɛ pɛ enɔ mli. (2 Timoteo 3:1-5) Ani wɔbaakase bɔ ni Yonatan ye anɔkwa ni efooo lɛ pɛ enɔ mli lɛ?

Akɛ naanyo anɔkwafo lɛ, Yonatan fee okadi ko etsɔɔ enaanyo David ni ekɛbaa eyi

“Osane Kã Mitsui Nɔ Tamɔ Nɔ Ko”

Be ni be shwie mli lɛ, nyɛɛ ni Saul nyɛ David lɛ ná ejwɛŋmɔ kɛ esusumɔ nɔ hewalɛ. Yonatan nyɛɛɛ shihilɛ lɛ he nɔ ko efee dɔŋŋ ejaakɛ eena akɛ epapa etsake kwraa ni eefee enii tamɔ mɔ ko ni eye sɛkɛ; no ji akɛ epapa buaa esraafoi lɛ anaa ni enyiɛɔ amɛhiɛ kɛyataoɔ mɔ kome ni efeko efɔŋ ko lɛ koni egbe lɛ. (1 Samuel 24:​1, 2, 12-​15; 26:20) Ani Yonatan fata he kɛtee? Miishɛɛ sane ji akɛ, Biblia lɛ ewieee akɛ Yonatan fata hii ni afite amɛjwɛŋmɔ nɛɛ ahe. Akɛni Yonatan yeɔ Yehowa kɛ David anɔkwa ni esumɔŋ hu ni eku kitã ni ekã yɛ amɛnaanyobɔɔ lɛ he lɛ mli hewɔ lɛ, enyɛŋ efee nakai nɔ ko kɔkɔɔkɔ.

Bɔ ni enuɔ he ehãa enaanyo fioo lɛ tsakeee kɔkɔɔkɔ. Sɛɛ mli lɛ, etee eyatao David ekoŋŋ. Eyana lɛ yɛ Horesh, ni shishi ji “Koo Mli” lɛ. Horesh ni awieɔ he nɛɛ ji he ko ni ŋa kɛ gɔji yɔɔ jɛmɛ, ni ekã Hebron wuoyigbɛ, ekɛ lɛ teŋ jekɛɛɛ tsɔ. Mɛni hewɔ Yonatan kɛ ewala wo oshara mli ni etee mɔ ni ejo foi eyatee ehe nɛɛ ŋɔɔ lɛ? Biblia lɛ kɛɔ wɔ akɛ, etee jɛmɛ koni eyaye ebua David ni “ená hewalɛ yɛ Yehowa mli.” (1 Samuel 23:16) Mɛɛ gbɛ nɔ Yonatan ye ebua lɛ?

Yonatan kɛɛ enaanyo fioo lɛ akɛ: “Kaashe gbeyei.” Ni ema nɔ mi ehã lɛ akɛ: “Mitsɛ Saul nine shɛŋ onɔ.” Mɛni nɔ edamɔ ekɛɛ lɛ enɛ? Edamɔ hemɔkɛyeli ni eyɔɔ akɛ Yehowa baahã eshiwoi aba mli lɛ nɔ. Ekɛfata he ehã lɛ akɛ: “obaaye Israel nɔ maŋtsɛ.” Afii komɛi ni tsɔ hiɛ lɛ, ahã gbalɔ Samuel wie wiemɔ nɛɛ, ni Yonatan miikai David akɛ esa akɛ akɛ hiɛ afɔ̃ Yehowa wiemɔ nɔ be fɛɛ be. Ni mɛni Yonatan susu akɛ ebaafee wɔsɛɛ? “Mi matsɔ osɛɛmɔ.” Mɛɛ heshibaa ni nɔ bɛ nuu nɛɛ jie lɛ kpo nɛkɛ! Ebaaná he miishɛɛ akɛ ebaasɔmɔ akɛ oblanyo fioo nɛɛ ni eye lɛ onukpa afii 30 lɛ sɛɛmɔ, ni efĩ esɛɛ! Yonatan wie akɛ: “Mitsɛ Saul hu le nakai.” (1 Samuel 23:17, 18) Saul le yɛ etsui mli akɛ bɔ fɛɛ bɔ ni fee lɛ, enyɛŋ eye nuu ni Yehowa ehala lɛ akɛ ebaaye maŋtsɛ yɛ enajiaŋ lɛ nɔ kɔkɔɔkɔ!

Be ni David he fĩ lɛ lɛ Yonatan wo lɛ hewalɛ

Ekã shi faŋŋ akɛ yɛ afii ni nyiɛ sɛɛ lɛ amli lɛ, David kaiɔ nakai kpee lɛ waa, ni no hãa enáa miishɛɛ waa. No ji amɛnaagbee kpee. Mɔbɔ sane ji akɛ Yonatan hiɛnɔkamɔ akɛ ebaatsɔ David sɛɛmɔ lɛ eyabaaa mli.

Yonatan fata epapa he ni amɛkɛ Filistibii ni ejie amɛhe kpo faŋŋ akɛ Israel henyɛlɔi lɛ yawu ta. Ebaanyɛ efata epapa he kɛwu ni ehenilee gbaaa enaa, ejaakɛ ehãaa epapa tɔmɔi lɛ atsĩ Yehowa sɔɔmɔ ni ekɛyeɔ klɛŋklɛŋ gbɛhe lɛ naa. Ekɛ anɔkwayeli kɛ ekãa wu ta lɛ tamɔ bɔ ni efeɔ daa lɛ, shi fɛɛ sɛɛ lɛ, ta lɛ eyaaa lɛ jogbaŋŋ kɛhãaa Israel. Saul fee efɔŋ aahu akɛ ekɛ mumɔi bɔi sharamɔ, ni yɛ Mose Mla lɛ naa lɛ, kɛ́ mɔ ko kɛ́ ewo nifeemɔ tamɔ nɛkɛ mli lɛ, agbeɔ lɛ, no hewɔ lɛ Yehowa kpa Saul jɔɔmɔ. Agbe Saul bihii etɛ ni Yonatan fata he lɛ yɛ ta mli. Apila Saul ni lɛ diɛŋtsɛ egbe ehe.​—1 Samuel 28:​6-​14; 31:​2-6.

Yonatan kɛɛ akɛ, “obaaye Israel nɔ maŋtsɛ, ni mi matsɔ osɛɛmɔ.”​—1 Samuel 23:17

David ye awerɛho waa. Eyɛ mli akɛ Saul hao David, ni ji nuu ni mli hi ni kɛ eshai keɔ lɛ, ni ehã etsɔ shihilɛi ni mli wawai amli moŋ, shi eye ehe awerɛho! David fo Saul kɛ Yonatan he yaafo lala. Eeenyɛ efee akɛ, wiemɔi ni taa mɔ tsuiŋ waa ni yɔɔ yaafo lala lɛ mli lɛ kɔɔ David naanyo ni esumɔɔ esane waa ni woɔ lɛ ŋaa lɛ he: “Miwerɛ eho mihe waa yɛ ohewɔ, minyɛmi nuu Yonatan; Osane kã mitsui nɔ tamɔ nɔ ko. Suɔmɔ ni ojie kpo otsɔɔ mi lɛ nɔ bɛ, efe yei asuɔmɔ po.”​—2 Samuel 1:​26.

David hiɛ kpaaa kitã ni ekã Yonatan lɛ nɔ kɔkɔɔkɔ. Afii komɛi asɛɛ lɛ, eyatao Yonatan bi Mefiboshet ni eje kpa lɛ ni ekwɛ lɛ. (2 Samuel 9:​1-​13) Ekã shi faŋŋ akɛ, David kase nibii pii kɛjɛ bɔ ni Yonatan yeɔ anɔkwa, ekɛ woo hãa mɔ, kɛ bɔ ni ejɛɔ suɔmɔ mli ekpɛtɛɔ enaanyo he kpaakpa kɛji no baahã ekɛ shihilɛi ni mli wawai akpe po lɛ mli. Ani wɔ hu wɔbaakase sui nɛɛ? Ani wɔbaanyɛ wɔtao nanemɛi tamɔ Yonatan? Ani wɔbaanyɛ wɔfee wɔhe nanemɛi kpakpai tamɔ Yonatan? Kɛ́ wɔye wɔbua wɔnanemɛi ni amɛwaje hemɔkɛyeli ni amɛyɔɔ yɛ Yehowa mli, wɔkɛ anɔkwa ni wɔyeɔ Yehowa lɛ ye klɛŋklɛŋ gbɛhe, ni wɔtee nɔ wɔhi shi akɛ anɔkwafoi moŋ fe ni wɔbaafo wɔ pɛ wɔnɔ mli lɛ, wɔbaatsɔmɔ nanemɛi kpakpai tamɔ Yonatan. Ni wɔbaakase ehemɔkɛyeli lɛ.

^ kk. 10 Be ni atsĩ Yonatan tã klɛŋklɛŋ kwraa yɛ Biblia lɛ mli yɛ Saul nɔyeli lɛ shishijee gbɛ lɛ, no mli lɛ eji asraafoi ahiɛnyiɛlɔ, no hewɔ lɛ eeenyɛ efee akɛ kɛ́ hooo kwraa lɛ, eye afii20. (4 Mose 1:3; 1 Samuel 13:2) Saul ye maŋtsɛ afii 40. No hewɔ lɛ, be ni Saul gbo lɛ, Yonatan eye aaafee afii 60. David eye afii 30 be ni Saul gbo. (1 Samuel 31:2; 2 Samuel 5:4) Ni tsɔɔ akɛ, Yonatan ye David onukpa afii 30.