Ndusụk owo ẹsikere ke ima iwọwọrọ ndọ, ke n̄kpọ ọyọfọn ye mmimọ. * Mbon eken ẹkpema ndika iso ndọ ebe mmọ, edi ebe imaha ndidọ mmọ aba. Ata ediwak mbon emi ẹwọrọde ndọ ẹdikụt ke uwem ọsọn̄ akan nte ikekerede. Edieke utọ n̄kpọ emi ọwọrọde fi, do ke edifiọk ke iwakke n̄kpọ emi ọdiọkde ntem. Eyenen̄ede ọfọn owo ekededi emi utọ n̄kpọ emi ọwọrọde ese nte item Bible edin̄wamde enye ọdiọn̄ọ nte enye okpodude uwem.

Mfịna okụk, ukama nditọ, ye ndobo idịghe ekpri mfịna, ndien utọ n̄kpọ emi ẹsifịna owo ẹbịghi. Judith Wallerstein emi ekesikpepde n̄kpọ aban̄a ekikere ọdọhọ ke iban oro mme ebe ẹkekpọn̄de ke ediwak isua ẹsisụk ẹyeyat esịt ye mme ebe mmọ. Ndobo esinam mmọ ẹkere m̀mê nso idi ufọn uwem edikpu ye nditaha emi mmimọ idude mi.

SE AKPANAMDE

• Seme ban̄a se iwọrọde fi. Ekeme ndidi ke okosụk amama ebe fo, ke onyụn̄ ọdọn̄ fi ndidu nte  ẹkesidude. Idem ekpedi ebe fo ikesitịmke fi ikama, omosụk ekeme ndiseme sia ndọ mbufo mîkenemke nte ekekerede. (Mme N̄ke 5:18) Kûkop bụt nditua ndusụk ini.—Ecclesiastes 3:1, 4.

• Kûsuma nditie ikpọn̄. Imọfiọk ke idiọkke ndidu ikpọn̄ nseme mban̄a se iwọrọde fi, edi ifọnke nditie ikpọn̄ mbịghi. (Mme N̄ke 18:1) Ama eneme nneme ye mme ufan, kûsụn̄i akani ebe fo sia ediwak owo isimaha nditie ye owo emi esimade ndisụn̄i owo. Edieke enyenede akpan n̄kpọ emi oyomde ndinam ke ama ọkọwọrọ ndọ, bem iso neme kan̄a ye owo emi ekemede ndiberi edem.

• Tịm se ban̄a idem fo. Usiondọ esiwak ndinam owo ọdọn̄ọ n̄kon̄kon̄ iyịp m̀mê ọkpọsọn̄ ntaiso. Ntre, dia udia ọfọn, sịn̄ede idem, nyụn̄ dụk idap ke ini.—Ephesus 5:29.

• Tan̄ se ededi oro anamde esịt ayat fi aban̄a akani ebe fo fep. Edi nịm mbon oro ẹsụk ẹnyenede ufọn. Edieke edide ama okokụt ndise ndọ mbufo esịt ayat fi, tan̄ mmọ dọn̄ ke ekebe nịm nọ nditọ fo.

• Kûkere ntịme ntịme n̄kpọ. Olga emi ọkọwọrọde ndọ ke ebe esie ama ekesịn efịbe ọdọhọ ete: “Mma nsikere m̀mê nso ke enye okụt ke idem mma oro, emi ami mmennyeneke.” Olga ama edikụt ke nditie n̄kere n̄kpọ ntem ekeme ndinam esịt ọdọdiọn̄ ọdiọk owo.—Mme N̄ke 18:14.

  Ediwak owo ẹma ndiwewet se mmọ ẹkerede ke n̄wed man ẹdiọn̄ọ m̀mê se mmimọ ikerede ọfọn. Edieke esiwetde-wet okwo, wet mme n̄kpọ emi ẹdinamde ekikere ana fi sụn̄ utu ke mbon oro ẹdinamde esịt ọdọdiọn̄ ọdiọk fi. (Ephesus 4:23) Yak inọ fi uwụtn̄kpọ iba:

  Utu ke ndiwet: Ami nnam ebe mi ọkpọn̄ mi ebịne owo en̄wen.

  Kam wet: Idụhe se n̄kpanamde emi akpanamde ebe mi ebịne owo en̄wen.

  Utu ke ndiwet: Ndiọn̄ọke se ikanamde ndọ utọ owo emi.

  Kam wet: Se n̄kpakam nnamde edi ndikere nte ndidude uwem mi idahaemi.

• Kûbọrọ ndiọi ikọ. Ata nti ufan ye mme iman ẹkeme nditịn̄ se ibiakde fi m̀mê se mînenke ete: ‘Idịghe utọ owo oro ke ọkpọkọdọ’ mîdịghe ‘Abasi asasua usiondọ.’ * Bible ọdọhọ ete: “Kûsịn esịt fo ke kpukpru ikọ oro mme owo ẹtịn̄de.” (Ecclesiastes 7:21) Martina emi ọkọwọrọde ndọ isua iba emi ẹkebede ọdọhọ ete: “Utu ke nditie n̄kere ikọ emi abiakde mi, mmesidomo ndikere n̄kpọ nte Abasi ekerede. Abasi ikereke n̄kpọ nte owo.”—Isaiah 55:8, 9.

• Bọn̄ akam nọ Abasi. Abasi ọdọhọ ikọt esie ‘ẹtop kpukpru editịmede esịt mmọ ẹdori enye ke idem’ akpan akpan ke ini n̄kpọ ntem ọwọrọde mmọ.—1 Peter 5:7.

Juliana emi ama ọkọdọ ndọ ke isua 11 ọdọhọ ete: “Mma n̄kpe ebe mi ubọk nte okûkpọn̄ mi. Edi enye ama osụk ọkpọn̄ mi. Mma nyat esịt ye enye nnyụn̄ nyat ye mma oro ọkọbọde mi ebe.” Ediwak  mbon oro ẹsiode mmọ ndọ ẹsinen̄ede ẹyat esịt ẹbịghi ye akani ebe mmọ. Edi ndusụk ini, n̄kpọ esitịbe emi anamde mmọ ẹneme nneme ye akani ebe mmọ akpan akpan edieke mmọ ẹkemande nditọ ẹnọ ebe oro.

SE AKPANAMDE

• Kûdian idem ukaha ye akani ebe fo, kûnyụn̄ uda enye nte owo usua. Tịn̄ se oyomde nditịn̄, kûkpọn̄ se ẹkpenemede uka n̄kpọ en̄wen. Emi esinam ediwak owo ẹkûnyene mfịna ye akani ebe mmọ.—Rome 12:18.

• Kûtịn̄ ikọ emi ekemede ndiyat enye esịt. Edieke enye etịn̄de ikọ emi abiakde fi, ti se Bible etịn̄de emi: “Owo ekededi eke afarade ke ikọ esie enyene ifiọk.” (Mme N̄ke 17:27) Edieke mûkemeke ndikpụhọ nneme oro, dọhọ enye ete: “Mbọk ama ekem iyeneme. Yak n̄kekere se etịn̄de kan̄a.”

• Kûbuana n̄kpọ aba ye akani ebe fo—utọ n̄kpọ nte mbubehe, n̄wed ufọkibọk, n̄wed okụk ban̄k ye mme n̄kpọ ntre.

Maria eti se iketịbede ke enye ama ọkọwọrọ ndọ. Enye ọdọhọ ete: “Udun̄wan mi ama esitua eyet etieti onyụn̄ afiak ọtọn̄ọ nditọk ikịm ufọk. Okposụkedi emi adiaha mi akanamde nte ke inyeneke se itịbede, mma n̄kụt ke enye itiehe aba nte eketiede akpa.” Ndusụk ini ekeme nditie nte ke unyeneke ini m̀mê odudu ndin̄wam nditọ fo akpan akpan ke ini mmọ ẹnen̄erede ẹyom fi.

SE AKPANAMDE

• Dọhọ nditọ fo ẹtịn̄ nte etiede mmọ ke idem ẹnọ fi, ọkpọkọm se mmọ ẹditịn̄de editiede nte inyeneke ibuot.—Job 6:2, 3.

• Diọn̄ọ ke eyen fo idịghe akwa owo. Ndusụk ini, emekeme ndiyom owo emi ekpetịn̄de ikọ ọnọ, ndien eyen fo oyom fi etịn̄ ọnọ imọ. Idifọnke emen mfịna ikpọ owo odori eyenọwọn̄ ke ibuot. (1 Corinth 13:11) Ntre, kûtịn̄ kpukpru se ifịnade fi unọ eyen fo m̀mê ndisidọn̄ enye utom nnọ akani ebe fo.

• Tịm se eyen fo enyịn. Nam se ẹkesinamde nyụn̄ dụn̄ ke ebiet emi ẹkedụn̄de utu ke ndidọhọ iwọrọ ikodụn̄ ke ebiet en̄wen. Ẹka iso ẹdiana ẹnam n̄kpọ Abasi, ẹkot Bible, ẹnyụn̄ ẹnịm utuakibuot ubon.—Deuteronomy 6:6-9.

Se inemede emi owụt ke emekeme ndika iso n̄kop inem uwem idem ke ama ọkọwọrọ ndọ. Melissa emi ama ọkọdọ ndọ ke isua 16 ọdọhọ ete: “Ke mma n̄kọwọrọ ndọ, mma nsikere ke idịghe utọ uwem emi ke n̄koyom ndidu.” Edi idahaemi, enye okop inemesịt kpa ye oro n̄kpọ mîtiehe nte enye ekekerede. Enye ọdọhọ ete, “N̄kọtọn̄ọ ndikop inem uwem ke ini n̄ketrede nditie ntua n̄kpọfiọk mban̄a se ima ikebebe.”