'Dho -a 'gü -wɔn -ta

Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wo ꞊klaŋ ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wo ꞊klaŋ ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 Yi ˗bha ꞊klaŋ yö ˗kɔ ˗yö ˗gban ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈö ˈwo Biblö ˈgü ˗an ˗ta. Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗dhɛ ˈö ˈdhö ˈnën ˈö ö ˗kɔ ˗yɛ ˗kɔ ˈö ˗dho ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ya ˗a ˈka ꞊bhlëë ˈgü ˈwɔn ˈö ˗gban ꞊klaŋ ˗bha ˗a ˈgü, ˗a ˗bha. ˗A ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗a ˈbha ˗nu ꞊nɛɛn. a

 ꞊Klaŋ ˗yö ˗së

 ꞊Klaŋ ˗ya ˗kë ˈö ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈö ˗an ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ Biblö ˈgü, ˈö ˈwo ˗kë ꞊dhɛ «꞊kpɔɔdhɛ waa ˈwɔnbhokoodɔsü ˗nu» ˈdhö bhë, ˗wo ˗kë mɛn ˗nu ˗gɔ. (Proverbes 2:10, 11; 3:21, 22) Yesu ˗ya ˗pö ˈpö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗wo mɛn ˗nu ꞊klaŋ kë ˗wo ˈö˗ ˈto ˗an ˗gɔ bhë, ˗a ˈka. (Matiö 28:19, 20) ˗A ˗wɔn ˈgü yi yi ˗bha ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ꞊faan ˗mën ˈö ˈyi ˗an ˗takun kö ˗wo pë dɔ, ˗wo dɔ pëwopödhɛ, pëyadhɛ waa ˈˈdoo ˗dɔ mɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈka. b Yi ˗an ˗takun ˈpö kö ˗wo ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban ˗zlanwo ˗nu waa wɔkɔ ˗nu ˗bha, ˗an dɔ.—1 Kodhɛngtö 9:20-22; 1 Timote 4:13.

 ˈˈSɛgɔdhiʋ̈mɛn ˗nu ˗wo ꞊klaŋ ꞊bhlëë ˗dɔ ˈpö. ˗A ˗wɔn ˈgü ꞊shiöŋ ꞊shiöŋ, ˗wa ˗pö ˈnën ˗nu ˗wo ˈdho ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈. ꞊Waa˗ pö ˈˈdhʋ̈ yi ˈto ˗an ˗wo ˈˈpiʋ̈, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈtɔŋ˗ ˈö yö ˗ya ˗pö: «˗A ˗dhɛa ˗bha ꞊dhɛ mɛ ꞊gban ˗wo wo ˗gɔ ˈdho ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛ ˗nu ˗dhɛ ˈˈsia˗.» (Wlɔmö 13:1) ꞊Ya ˈgo mü ˈzü yi yi ˗bha ˈnën ˗nu ꞊faan ˗dɔ kö ˗wo wo ˗bha ꞊klaŋ ˗wɔn ˈkun ˈˈgbɩɩ˗ kö pë ˈö ˗an ˗kɔ ꞊mɔɔn ˗a ˗bha ˗wa kë, ˈwa ˈdho trʋʋˈˈ kë ꞊klaŋ ˗wɔn ˈka. c Yi ˗an ꞊faan ˗dɔ ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˗tɔ ˗Zlan ˗Wo ˗ya ˗pö: « ˈWɔn ˈˈʋʋ ˈwɔn ˈö ˈka˗ pö ˈka˗ kë, ˗kaa kë ka zuëˈˈ ˈˈpuu ˈka ka faan ꞊gban ˈka ꞊dhɛ ˈpë ˈkii˗ kë mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ˗zë ˗dhɛ ˈö ˈka˗ ˗kë kwa Dëmɛ ꞊në˗ ˗dhɛ ˗a ˈdhö.—Kodhɔsö 3:23.

 ꞊Klaŋ ˗yö kwa ˗takun ˈö kwa ꞊mɔɔn kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˈˈdhiʋ̈ gba ˗sü ˗bha. Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ «Mɛ ˈˈʋʋ mɛ ˈö ˈyaa ö ˈˈtʋ̈ng kë ö ˗bha mɛ ˗nu ˗wɔn ˈgü, ˈˈkɛɛ ˈö˗ ˈˈtʋ ˈyaa ö ˗gɔ ˈkɔɔmɛ ˗nu ˗wɔn ˗bha, kö˗ ˗mɛ ꞊ya ö bo ˈdhang ˗bho Yesu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˈka ꞊naa bha, kö mɛ ˗zian ˈö ˈyaa ˗Zlan dɔ ˗a fië˗ ˗dhö ˗a ˗mɛ ˈka.» (1 Timote 5:8) ˗Dho ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun ˈö yö ꞊bhlëësü ˈö ˗kë ˗zokë kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈka bhë, kwa ˗kɔ ˗yö ꞊mɔɔn ˗a ˗bha. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö The World Book Encyclopedia ˈö˗ pö˗ ˈka bhë ˗a ˈdhö, ˗dho ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗gɛn ˈnën ˈtɔ˗ «mɛn ˗nu ˗takun ˗sü kö ˗wo ꞊mɔɔn ˈwɔn ˈbha ˗nu kë ˗sü ˗bha ˗dhɛ ˈö ˈwo˗ ˗bha ˗a ˈgü [...] kö ˗wo nu ˈwëëga ˈka.» Mɛn ˈö dho ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈, ˈö pë dɔ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ö ˗zokë ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˈˈpiʋ̈ ˗pë ˗së ꞊slɔɔ ˈˈvaandhö ˈö ˗ӡiö ˗a ˈka mɛn ˈö ˈyii ˈdho ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈ ˈö ˈyaa pë dɔ, ˗a ˗ta.—Proverbes 22:29.

 ˈNënmɛn ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun kö ˗wo kë mɛn ˗tiaandhö ˗nu ˈka ˈˈdhiʋ̈, ˗an dua ˗mü kö ˗wo ˗an ˗ya ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈. (2 Kodhɛngtö 12:14) Yi ˈnënmɛn ˗nu ꞊faan ˗mën kö ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗ya ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗dhɛ ˈö ˈwo˗ ˗bha bhë ˈyaa ˈˈwɛɛwɛ, ɛɛnˈˈ ˗dho ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ mü, ɛɛnˈˈ ˈzü ˈnën ˗nu ˗ya ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˈyaa ˗an wɔ ˈgü. d ˗Kɔ ˈö ˈnënmɛn ˗nu ˈwo dho wo ˗kɔ ˗da ˗a ˈka wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗bha ꞊klaŋ ˗wɔn ˈgü, yi˗ ˗gleŋ ˗së ˗nu ˗da ˈpö mɛn ˗nu ˗bha. e

 Mɛn ˗nu dua ˗mü kö ˗wo pë ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊klaŋ ˗ya ˗kë, ˗a ˗ga

 Pë ˗nu ˈö ˈwo ˗an ˗zɔn ˈnën ˗nu ˗dhɛ ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈ bhë, yi ˗an ˗ga ˗së ˈka. Biblö ˗ya ˗pö: «Mɛn ˈö ˗tamansü ˗yö ˈdhaŋ˗ ˗bho ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ ꞊blɛɛ ˗a ˈˈdhiʋ̈, ˈˈkɛɛ mɛn ˈö ˈwɔn ˗nu ˗kë ö ˈsuan˗ ˈka, ˗yö ö ˗gɛn yödhɛ ˗ga ˗së ˈka.» (Proverbes 14:15) ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö bhë ˗kɔ ˈyi˗ ˗ya ˗a ˈka ꞊bhlëë ˈgü ˈyö ˗tɔ yi yi ˗zota ˗së ˈka ˗dhɛ ˈö ˈnën ˗nu ˈwo dho ˈdho ˗a ˗bha ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈ kö ˗wa ˈbakö (BAC) ꞊slɔɔ waa ˈˈtʋ̈ŋ ɛɛnˈˈ ˈwëëga ˈö ˗dho ˗a ˈsü ˗an ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈö ˈdhö ˈyö ˈtɔ˗ yi˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ yö draanˈˈ ˗dhɛ ˗klaŋ ˗yö ˈnën ˗nu ˗takun ˈö ˈwo yö dɔ, ˈgo mü ˈzü ˈyaa ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˈsü.

 ˗Zlan ˗wo draansü ˗yö ˗së ˈö ˗ӡiö ˗a ˈka pë ˈˈwɛɛ draansü ˗ta. Mɛn ꞊klaŋkëwo ˈö ˗gban Biblö ˗ta ˗yö ˈwɔndɔdhe ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˗a ˗nu mɛn ˗nu ˗dhɛ ˈö mɛn dha. ˈˈKɛɛ pë ˗nu ˈö ˈwo ˗an ˗zɔn mɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈ bhë, ˈyaa˗ kë ˈˈdhʋ̈. (Zan 17:3) ˗Zlan ˗wo ˗yö ˈˈtakɔ ˗së, «pë ˈö ˈˈkpɛnŋdhö, ˈö ꞊zinŋgü, ˈö ˗mɔn ˗sü ˈka ˈˈkwëë» ˗a ˗zɔn mɛn ˗nu ˗dhɛ. (Proverbes 2:9) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗wo bɔmɛn Pɔdhö ˗draan pë ˗nu ˈwo mɛn ˗nu ꞊draan ˗a ˈka ꞊dɛɛ nivɛsite bhë, ˗an ˈka. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗kun ga ˗sü ˈka˗ ˈgü ꞊dhɛ «Dëmɛ Yesu Klito dɔ ˗sü ˗yö ˈgianzë ˈö ꞊ziëˈ pë ˈsaadhö» ˗ta. (Fidhipö 3:8, NTBL; Këwɔn ˗nu 22:3) ꞊Dɛɛ ˈpö, Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ꞊va ˈö ˈwo ꞊klaŋ ˈkpii˗ kë ˗sü ˈka, ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˗Zlan ˗wo ˈö ˈwo˗ ꞊draan bhë, ˗a ꞊bhlëë ˗yö ˗ӡiö pë ˗nu ˈö ˈwo ˗an ꞊draan ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈ ˗an ˗ta. f

˗Zlan ˗wo ˗zɔn mɛn ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˗yö mɛn ˗nu ˈˈtakɔ ˗kë ˗së.

 ꞊Klaŋ ꞊gblɛɛn ꞊dede ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mɛn ˗nu ˈˈta ˗kɔ ꞊shiö ɛɛnˈˈ ˈö mɛn ˗nu ˗kan ˗Zlan ˗bha

 ˈˈGɔɔn do ˈbhaa ˈö Biblö ˈgü ˗ya ˗pö: «ˈMɛn ˈö ˗gleŋsü ˗ya ˗kpan pë yaa ˗bha ˈyö ö ˗dinŋ kpɔ ˗a ˗gɔ.» (Proverbes 22:3) Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ nivɛsite ˗dhɛ ˗nu waa ꞊klaŋ ˗kɔ ˈkpii˗ ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwo mɛn ˈˈta ˗kɔ ꞊shiö, ˈö ˈwo mɛn ˗kan ˗Zlan ˗bha. Yö ꞊nën˗ ˗wɔn ˈgü ˈö Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ꞊va ˈwaa ˈˈwɩ˗ ˗bha kö wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˈdho ˗dhɛ ˗nu suu bhë, ˗an ˈgü bhë! ˗Wa ˈsuan˗ ˗bho ˗sü ˈka ꞊dhɛ ꞊klaŋ ˈkpii˗ kë ˗dhɛ ˗nu ˈö ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈgü, ˗wo ꞊suasua ˗wo ˗nu ˗zɔn mɛn ˗nu ˗dhɛ mü. ˗A ꞊suawo ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗an ˈbha ˗nu ˈwo ˗tɔ:

  •   Pë ˈö ˈwo˗ pö: ˈWëëga ˗yö zuʋ̈gblüdhi waa ˗yadeflëëgüsü ˗nu mɛn ˗dhɛ.

     Pë ˈö mɛn ˗nu ˈwo˗ pö ꞊shiöŋ ˈyö ˗tɔ mɛn ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö yö ˗së ꞊slɔɔ, kö˗ ꞊saa ˗yö kë ˈkpii˗ ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈdho ꞊klaŋ ˈka ꞊gblɛɛn. Pë ˈö ˈnën ꞊vadhɛ ˈwo dho ˈpö ˗a ˗wɔn ˈgü ˗blɛɛsü nivɛsite, yö bhë! ˗An ˈbha ˗nu ˗bhaa ˈgü ˈwëëga ˗dho zuʋ̈gblüdhi waa ˗yadeflëëgüsü nu ˗an ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ Biblö ˗zë ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈyaa gagade ˈka. (Ecclésiaste 5:10) ˗Ya ˗pö ˈzü ꞊dhɛ «ˈwëëga ˗dhɔ bha ꞊në ˈwɔn yaa ꞊gban ˈˈpɛpɛ suu ˗gɛngodhɛ» ˈö mɛn ˗nu ˗bha ˗zoyödhe dho ˈˈshia˗ ꞊shiöŋ, ˗a ˈka. (1 Timote 6:10) Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wo wo ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö «꞊naɔ ˗dhɔ» ˈya ˈdho ˗an «˗gɔ ˈgü ꞊see.»—Matiö 13:22.

  •   Pë ˈö ˈwo˗ pö: Mɛn ˗nu dua ˗mü kö ˗wo ˈtɔbhɔdhe ˈö ꞊klaŋ ꞊gblɛɛn ꞊këŋ˗ ˗a mɛɛnˈˈ.

     ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛɛn: Nika Gilori ˈö kun Ӡɔɔӡi ˗bha plemie minisrö zii ˈka bhë, ˗yö pë ˈbha ˈö ˗gban ˗kɔ ˈö mɛn ˗nu ˗wo ˈtɔbhɔdhe ˈö ꞊klaŋ ꞊gblɛɛn ꞊keŋ˗ ˗a yö ˗a ˈka ö ˗gɔ ˈˈsɛ ˈgü ˗a ˗bha, ˗a ˗ya ˈö˗ pö: «Mɛn ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˗yö mɛn ˈka Ӡɔɔӡi yö, nivɛsite ˈsëëdhɛ ɛɛnˈˈ diplɔmö dua ˗mü kö ˗yö kë ˗a ˗mɛn ˗gɔ. [...] ꞊Kwɛŋzü ˈnën ˗nu ˈö diplɔmö ˈyaa kun ˗an ˗gɔ, ˗wo ˗kun ˈlëë˗ dɔ ˗ni ˈgü wo ˗mɛn ˗nu ˗bha.» g ˈˈKɛɛ Biblö ˗zë ˗yö kwa ˗zo ˗kpɔɔ ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˈtɔbhɔdhe ˈö ˈˈkpɔnŋ ꞊taa yö, ˗a mɛɛnˈˈ ˗sü ˗yö ˈya˗. Yesu ˗ya ˗pö ˈtɔŋ˗ ˗gɔmɛn ˗nu ˈö ˈwo kun ˗a ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, ˈö ˗duɛɛ ˈkpii˗ ˗dhɔ kun ˗an kë ˗ni ˈgü bhë ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ: «Mɛ ˈö ˈka mɛ ˈˈbhɩɩ˗ ˗nu ꞊në˗ ˗nu ˗bha ˈˈdhɛ ˗ya ka ˗ta ˗dhɛ ꞊mɔɔ, [...] bha ka ˗dho ˈdhang bho n ˈˈdhiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?» (Zan 5:44) Nivɛsite ˗dhɛ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗desükpiisü ˗da mɛn ˗nu ˈgü. ˈSa ˗desükpiisü ˗dhɔ ˈyaa ˗Zlan kë.—Proverbes 6:16, 17; 1 Piɛdhö 5:5.

  •   Pë ˈö ˈwo˗ pö: Mɛn ˈö ˈˈdhʋ̈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö ˗gban ˈwɔn yaa waa ˈwɔn ˗së ˗an ˗bha, ˗a ˗ya.

     Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗wo wo ˗gɔ ˗dho ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗an ˗bha, ˗an ˗dhɛ ˈˈshia˗. (Isaïe 5:20) ˈSa ˈwɔn ˗gɔ ˈbha ˈö yö ˈˈkpɛnŋ Journal of Alcohol and Drug Education ˈgü, ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ꞊klaŋdhiʋ̈nën ˗nu ꞊va ˈö ˈwo nivɛsite ˗wo «pë ˈbhaa ˗nu ˈö wo ꞊dede ˈwo˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˗yö ˈya˗, ˗an ˗kë ˗an ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˈkosɔn.» h Pë ˈö ˈsëëdhɛ bhë ˈö˗ pö ˗yö ˗bɛ Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö yö ˗a ˗bha: «ˈBha ꞊nëng këkɔyaamɛ ˗bha i kë ˗kɔ ˗yö ˗siö.» (1 Kodhɛngtö 15:33) ˈˈTakɔ suu ˗nu ˈö ˈwaa ˗Zlan ˗dhɛ ˗së, ˈö ˗an ˈbha ˗nu ˗kë ꞊dhɛ we ˈˈdudu mü ˗sü, ˈtaakpɛɛ mü ˗sü waa ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗nu ˈdhö bhë, ˗wo pa ˗sü ˈka nivɛsite ˗dhɛ ˗nu ˈgü. Pë ˈö mɛn ˗nu ˗wo mɛn ˗nu ꞊faan dɔ ˗a kë ˗sü ˗bha mü ˗ӡiaanwo, ˈyö wo bhë!—1 Kodhɛngtö 6:9, 10; 2 Kodhɛngtö 7:1.

  •   Pë ˈö ˈwo˗ pö: Pë ˈö ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊slëë ö ˈgü ˈyö ˈtɔ˗ ꞊klaŋ ꞊gblɛɛn kë ˗sü

     Yi˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ mɛn ꞊vadhɛ ˈwaa ꞊klaŋ ꞊gblɛɛn kë ˈwëëga, ˈtɔbhɔdhe ɛɛnˈˈ pë ˈö ˈyaa ˗së ˗an kë ˗sü ˈkosɔn. ˗Wa ˗kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈwo wo ˗bha ˗tosɛta waa ˈˈkpɔnŋtaadhɛ baaˈˈ. Pë ˈö ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ bhë ˈwɔn ˗së ˗mü, ˈˈkɛɛ Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˗zë ˈwaa ˈwɔn ˗nu yö ˈˈdhʋ̈. ꞊Dhɛ Yesu ˈdhö, ˗yö ga ˗sü ˈka ˗an ˈgü ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ dosɛnŋ ˈnën ˗dho ˈwɔn ˗nu baaˈˈ ˈˈkpɔnŋ ꞊taa. (Matiö 6:9, 10) ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˈwaa ˈɲaannu ˈˈwɛɛwɛ kö ˗wo wo ˈˈɲan ˈto ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗gɔ kö ˗yö nu ˈwɔn ˗nu baaˈˈ, ˗abin! ˗Wo «ˈwɔn ˗taɔng ˗së ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˗gblüdëdhɛ ˗wɔn ˗bha» ˗a ˗pö ˗dhɛ ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈgü ꞊dhɛ Yesu ˈdhö, ˈö ˈwo mɛn ˈˈgblü ꞊va ˗takun ˗kwɛ ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka kö ˗an ˗bha ˗tosɛta ˗yö kë ˗së. iMatiö 24:14.

a Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈnën ˗nu ˈwo ꞊tun ꞊köŋ wo ˗mɛn ˗nu ˗gɔ ˈkɔɔ, ˗an dua ˗mü kö ˗wo ˈto pë ˈö ˗an ˗mɛn ˗nu ˈwo˗ pö ˈö ˗gban ꞊klaŋ ˗wɔn ˗bha, ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊ya kë ꞊dhɛ ˈyaa ˗gban ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗gɔ.—Kodhɔsö 3:20.

b Mɛn ˗nu ꞊klaŋ ˗kë ˗a ˈka ˈsëëdhɛ ˗nu ˈö ˗an ˈbhaa ˗yö ˗kë ꞊dhɛ Pë ˗wo pö ˗sü waa pë ˗ya ˗sü ˗wo kë ka ˗bha yö ˈka ˗an ˈdhö bhë, yi ˗an ˗be ˈö ˈwo ˗ӡiö ˈˈmliɲɔn 11 ˗ta ˗an yö ˗sü ˈka ˈˈkpɛnŋ kö ˗wo mɛn ˗nu ˗takun. Yi mɛn ˗nu ꞊klaŋ ˗kë ˗a ˈka ˈˈwɛɛwɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü, ˗wo 120 ˈgü. Mɛn ˗nu ˈö ˈwo ꞊mɔɔn mɛn 70.000 ˗bha ˈnën ˈö ˈyi pëwopödhɛ waa pëyadhɛ ˗zɔn ˗sü ˈka ˗an ˗dhɛ ˗kwɛ 2003 waa ˗kwɛ 2017 ˗an ꞊zinŋ ˈgü.

c Kpɔɔˈˈ ˈwɔn ˗gɔ « Devrais-je arrêter mes études ? »˗bha.

d ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛɛn: Yi ˈnënmɛn ˗nu ꞊faan ˗mën kö ˗wo wo ˗bha ˈnëngɔɔn˗ ˗nu waa ˈnëndhoŋ ˗nu ˗ya ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈. Kpɔɔˈˈ ˈwɔn ˗gɔ « Dois-je envoyer mes enfants à l’école ? » ˈö yö ˈˈkpɛnŋ ˗kwɛ 2003 Masö 15 ˗bha ˈˈGlaadhiʋ̈ ˗tɔn ˈgü bhë, ˗a ˗bha.

e Kpɔɔˈˈ ˈwɔn ˗gɔ « Comment aider votre enfant à avoir de meilleures notes » ˗bha.

f Kpɔɔˈˈ jw.org ˈˈpian « Points de vue sur l’origine de la vie » ˗ta.

g Practical Economics: Economic Transformation and Government Reform in Georgia 2004—2012, ˈˈpian 170.

h Volume 61, No. 1, ˗kwɛ 2017 Avlidhö, ˈˈpian 72.

i Kpɔɔˈˈ jw.org ˈˈpian «Biblö ˗yö mɛn ˗bha ˗tosɛta ˗bho ˈˈgblʋʋ» ˗ta, kö ˗kɔ ˈö ˗Zlan ˗Wo waa nɔɔn˗ ˗së ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗bha, ˗wo mɛn ˗nu ˗bha ˗tosɛta bho ˈˈgblʋʋ ˗a ˈka, ˈü ˗kpan ˗a ˗bha.