Bita bi maneya, teke fe atañ éduñ ja wô’é mbi’ili ya Éla. Mbamba mone mfebe a fô’ô menda bindelé mame ngô’é. Njô Bôt Saül a laan a bôt. Ntôle mone wé Jonathan ô ne valé, a ésoé mba’ale mintômba ja kômbô kañete nlañe wé. Ésoé éte é ne David, a ne njalan a mevak. Saül a nyoñ éyoñe ya vô’ôlô éfia ése ja kui David anyu. Jonathan ki a wô’ôtan aya? A jaéya zu a dañe bita mimbu mise a te lôte nkane bita Yéhôva. Ve den sa nnye a te dañe bita; ésoé é tele ji nje ja te bo de. David a te wôé beta Goliath! Ye Jonathan a bo David éviele amu nalé?

Mboone Jonathan ô ne bo na bi kam. Bia lañe na: “Éyoñe [David] a nga mane kobô Saül, nleme Jonathan ô nga tiñetan a nleme David, a Jonathan a nga nye’e nye aval ane nleme wé émien.” Mbôle Jonathan a mbe beta mbo bita, a nga ve David ngômesane bita jé, élaé jé é mbe fe été. Beta jame mfe a mbe na, Jonathan ba David be nga bo ngul élat. Nalé a nga bo na, be bo bemvôé ba ye su’an, môt ase a su’u nyi mbok.​—1 Samuel 18:​1-5.

Kalate Zambe a jô na, nde beta amvôé wop a nga taté nalé. Memvôé me ne mfi zañe bebo bisaé be Yéhôva. Nge bia yeme tobe bemvôé bangan, a bo avale bemvôé da su’u bôte bevok, bi kabeta’ane be, bia ye yemete mbunane wongan mbia biyoñe bia nyiñe bi. (Minkana 27:17) Bi tame ñhe zu yen mame amvôé Jonathan ba David e ne ye’ele bia.

Aval avé abim amvôé éte e ne taté avale tyi’ibi ete? Éyalane ya nsili ôte é ne mbôka’a ya aval amvôé e mbe zañe David ba Jonathan. Bi tame zu fas ényiñe Jonathan. A nga nyiñe mbia éyoñ, ésa, Njô bôte Saül a mbe a nga tyendé mfa’a ya abé ane mimbu mi mbe mi lôtôk. A nga taté be éjôté nyul a bo’o Yéhôva mewôk, a bili fe beta mbunan, ve mvuse ya valé, a nga bo mebun a melo.​—1 Samuel 15:17-​19, 26.

Ntyendan ésa a nga tyendé ô nga yiane ndeñele Jonathan abui, amu a mbe a nye’e ésa wé. (1 Samuel 20:2) Jonathan a nga yiane yem abim avé ésa a nga telé ayoñ Israël minjuk été. Éko éziñe na melo m’ésa me nga bo na bone b’Israël be sube mvame Yéhôva. Ve bia yeme na, a mbe mbia biyoñ asu mbo ésaé Yéhôva aval ane Jonathan.

Ényiñe Jonathan é ne volô bia na bi yem amu jé a nga bo mvôé David. Jonathan a nga yene na David a bili beta mbunan. Te vuane na, to’o bôte be mbe nkane bita Saül be mbe be koo Goliath woñ, David nye a ji ko nye woñ akusa bo Goliath a mbe beta môt. A nga jô na e ke wosane Goliath a jôé Yéhôva a bo na, a bo ngul abui a lôte Goliath ba nkane bita wé.​—1 Samuel 17:45-​47.

Jonathan fe a nga simesane nalé mimbu ya mvus. A mbe a yeme’e na ba ndôman é nga bo é beke’e nye biôme mewosane be ne ke wosan a dañe ngumba nkane bita. Amu jé? Jonathan a nga jô na: “Jôm é nji kame Yéhôva.” (1 Samuel 14:6) Ajô te, Jonathan ba David be mbe be funa’an abui bevôm: be mbe be to ndi a Yéhôva, be nye’e fe nye a nleme wop ôse. Mame mete mme me mbe mbôka’a ya amvôé dap. Jonathan a mbe a yiane jôé mvus ésa, a mbe fe a bili mimbu 50, David ki a mbe zezé mba’ale mintômba, a bili ke ve mimbu 20. Akusa bo minsela’ane mite mise be nga bo beta bemvôé. *

Élat be nga bo é nga ba’ale amvôé dap ngul. Aval avé? Tame fas, David a mbe a yeme’e na Yéhôva a ba’ale nye asu beta jam éziñ: a mbe na a zu bo njô bôte baa ya Israël. Ye a nga solé de Jonathan? Momo! Mbamba amvôé a bo ngul éyoñe bemvôé ba nyoñ éyoñe ya laan, môte teke solé nyu mbo’o jam éziñe nge du’u nye. Ngo’o abim ane Jonathan a nga wô’ô mvaé éyoñ a nga yeme na David nnye a ye jôé! Jé é nga ye kui nge Jonathan a nga ye bi nkômbane ya jôé môs éziñ, a kôme mbia be mam ésa a nga bo? Kalate Zambe a nji kate bia jame Jonathan a nga yiane simesane nlem été; a kate bia ve jam e mbe mfi mise me Jonathan: e kabetane Yéhôva a bi beta mbunan. Émien a nga yiane yeme na nsisime Yéhôva ô mbe a David. (1 Samuel 16:​1, 11-​13) Jonathan a nga tôé ngaka’a jé, a nji yene David ane nsiñe wé ve ane mvôé jé. Jonathan a mbe a yi na nkômbane Yéhôva ô boban.

Amvôé dap ete e nga so be abui bibotan. Jé mbunane Jonathan ô ne ye’ele bia? Mbo ésaé Yéhôva ase a yiane yen amvôé ane édima jam. E nji sili na bemvôé bangan be bo ôkala wongan, bôte bia be be bi bili nkôñ ényiñe wua, nge bôte ya ayoñe dangan. Be ne bia bo nya mfii nge be bili nya mbunane. Jonathan ba David be nga bo ngule ya veane ngule nyul abui biyoñ. Be mbe fo’o be yi mvolan ôte amu amvôé dap e mbe na da zu tôban abui minjuk.

Saül a mbe a to ndi a David, ane a nga telé nye ntebele ya nkane bita wé. Ane Saül a nga taté na a bo David éviele, ve Jonathan a nji ku ôlam ôte. David a nga dañe Bephilistin bita abui biyoñ. Bôte ve taté na ba sek a wumulu nye. Binga béziñe ya Israël be nga yia na: “Saül a wôéya betoyini bé, a David mewôm betoyini mé.” Saül a nga wô’ô njôan ôte abé. Bia lañe na: “Ane Saül a nga fombô David mbia be mis ataté môs ôte a ke ôsu.” (1 Samuel 18:7, 9) A mbe a koo woñ na David a ye jeñe na a wôlé éto njôô jé. Saül a nga bo fo’o akut. Akusa bo David a mbe a yeme’e na, nnye a ye fole Saül, a nji jeñe na a kpwé ñwo’ane Yéhôva nté a mbe a ngenan a jôé!

Saül a nga jeñe na a wôé David bita, ve teke ndoñ. David a nga ke ôsu a dañe bita, nalé a nga bo na bôte be tu’a nye’e nye a semé nye. Saül a nga jeñe fe na nda bôte jé ése, bebo bisaé bé bese, a ntôle mone wé be jeñe na ba wôé David! Tame tebe été Jonathan, a simesan aval a nga yiane wôk éyoñ ésa a nga bo jam ete! (1 Samuel 18:25-​30; 19:1) Jonathan a mbe a kabeta’an ésa ve a mbe fe a kabeta’ane mvôé jé. Ve éyoñe ji a zu ñhe bo aya?

Za nnye Jonathan a ye dañe kabetane nye? Ane Jonathan a nga nyoñe nkobô a jô na: “Njô bôt a nji yiane bo mbo ésaé wé David abé; amu a nji bo wo abé, nalé fe amu mimboane mié mi mbe étua mvaé mfa’a wôé: amu a nga ju ényiñe jé, a wôé mone Philistin ate, nalé Yéhôva a nga bo beta ndañan mfa’a ya Israël ase: womien ô nga yen, a vak; amu jé w’aye viane bo metyi me ne te bijô abé, a wôé David te ngum étom?” Éyoñ éte Saül a nga wô’ô fo’o Jonathan, a nga bo ngaka’a na aye ke bo David mbia jam. Ve Saül a nji be môt a tôé bengaka’a bé. Éyoñ a nga yene na David a ne ve ke a dañe bita, ane nlem ô nga jaé nye a éviele, a nga kômbô tulane David akoñ! (1 Samuel 19:​4-6, 9, 10) Ve David a nga yek a tup.

Ye wo fe ô tebeya aval été Jonathan a nga tebe? Jam ete e ne taé wo nlem abui. Éyoñ ô tele avale bité ete, bôte béziñ ba ye jô wo na wo yiane taté kabetane bôte ya nda bôte jôé. Ve Jonathan a mbe a yeme’e na mboan ôte ô nji yian. A mbe ngule ya bo ngam ésa aya a to ki na David nnye a mbe a bo’o Yéhôva mewôk? Ajô te Jonathan a nga jô’é na Yéhôva a wulu nye. Jôm éte nje a nga su’u David. Nde akusa bo Jonathan a nga telé élate ba Yéhôva ôsu, a nga liti fe na a kabetan ésa amu a nji kate nye mam a mbe a kômbô’ô wôk, ve a nga lebe nye. Môt ase ya be bia a ne vu Jonathan mfa’a ya ba’ale élat.

Jonathan a nga jeñe na a beta late Saül ba David, ve a nji kui na a bo de. David a nga zu yene Jonathan asoé, a kate nye na ényiñe jé é tele mesis. David a nga jô mvôé jé na: “Zañe bia awu, é ne ve ada abo da.” Jonathan a nga yebe na a ke kobô ésa na a yem ôsimesan ésa a lat a ajô ete, nge a kômbô kôm ajô a David nge momo. Mbôle David a mbe a solô, Jonathan a mbe na a ye zu kate nye foé éte a zene ya élaé a mekoñ. Jonathan a nga sili David fo’o ve jôme jia, na a bo teke vuane ngaka’a nyi: “Ve ô bo’o fe te tyi’i mvame jôé nné be nda bôte jam nnôm éto; momo, ja’an éyoñ Yéhôva a maneya tyi’i besiñe be David, môt ase ya été, si se nyô.” David a nga kañese na a ye ba’ale nda bôte Jonathan a nyoñe ngap a je.​—1 Samuel 20:​3, 13-​27.

Jonathan a nga jeñe fo’o na a fubu David éyôlé mise me Saül, ve njô bôt a nga viane wô’ô mbia ôlun! A nga loone Jonathan na, “mon mbia minga a ne melo” a liti nye na a wo’o nda bôte jé ôsone nyul amu a kabetane David. A nga jeñe na a liti Jonathan mfi émien a ne bi ajô ete: “Nté mon [Jessé] a ye tabe si nyô, w’aye bo te nyoñ éto, nge ngule jôé ya jôô bôt.” Ve Jonathan a nga ke ôsu a ye’elan ésa a jô’ô na: “B’ayiane wôé nye amu jé? A nga bo jé?” Ane Saül a nga yaa mbia ñyaan! Akusa bo a mbe a nto nya môtô, Saül a mbe a ngenane beta mbo bita. A nga wua Jonathan akoñ! Akusa bo a mbe atyeñe mfa’a ôte, a nga mvuse Jonathan. Jam ete e nga samele Jonathan a bo nye angôndô ya mintaé nlem, nde a nga ke a wô’ô ôlun.​—1 Samuel 20:24-​34.

Tyé kpwaa, Jonathan a nga ke kone David vôm a mbe a solô fé été. A nga lume mekoñ avale be nga mane tak, mfa’a ya na, David a yeme na Saül a kômbô fo’o wôé nye. Mvuse ya valé, Jonathan a nga jô mongô ba nye be mbe na a bulane nlam. Ane ba David be nga li’i étam, a bi mon éyoñe ya laan. Bese be nga yôn, mvuse ya valé, nde Jonathan a nga ya’ane mvôé jé metyi yôp, amu David a mbe a nga zu taté ényiñe jé ane môt a ke a tup.​—1 Samuel 20:35-​42.

Akusa bo minju’u mise a nga tôbane mie, Jonathan a nga liti na a yeme fo’o ba’ale élat, a na a nji jeñe ve mfi wé étam. Éko éziñ Satan, nsiñe bebo bisaé be Yéhôva a nga ye wô’ô mvaé nge Jonathan a nga ye tôñe zen ésa wé Saül, a telé nkômbane ya bo njô ôsu. Ba’ale na, Satan a yi na bi jeñe ve mfi wongan. A nga kui na a bo de be Adam ba Ève, bebiaé bangan. (Metata’a 3:​1-6) Ve a nji kui na a bo de be Jonathan. Ngo’o abim ôson a nga wôk! Ye wo ye fo’o bo te ku nge ô tele aval été éte? Bia nyiñe biyoñe ya môt ase a jeñe ve mfi wé. (2 Timothée 3:​1-5) Jonathan a nga yeme ba’ale élat, ye bia fe bi ne vu nye?

Saül a nga vini David évini awu. Jonathan a mbe a lôô ane ésa a jañele nlô ôte’etek ôte’etek, a lôme’e minkane bita vôm ase fo’o ve amu a kômbô wôé môte wua wua teke étom. (1 Samuel 24:​1, 2, 12-​15; 26:20) Ye Jonathan a nga suk ésa? Momo, amu teke vôm éziñe Kalate Zambe a liti na Jonathan a nga nyoñe ngap a akute mboan ôte. A nji be ngule ya bo de amu a nga kabetane Yéhôva ba David, a bo fe mvôé jé ngaka’a.

Nye’an a mbe a nye’e David ô nji tyendé. A nga ke a jeñe jeñe nye. A nga ke koone nye Ziph, “afan été.” Ziph a mbe nkôte si, mbôma’ane a minkôl, bone bekilimeta a sud est ya Hébron. Amu jé Jonathan a nga jeñe môt a ke a tup a mezene mese? Kalate Zambe a jô na a nga bo de amu a mbe a kômbô’ô volô David, a ve nye ngule “mo be Zambe.” (1 Samuel 23:16) Aval avé Jonathan a nga bo de?

A nga jôô mvôé jé na: “Te ko woñ.” A nga bôé fe nye nleme si na: “Wo Saül, ésaa wom, wo ye bo te nnambe wo.” Ndi nlem éte é mbe é tii vé? É mbe é tii ngule mbunane Jonathan a mbe a bili na nkômbane Yéhôva wo ye boban. A nga beta jô na: “W’ aye bo njô bôt ya Israël.” Nkulu mejô Samuel a nga kate de melu ya mvus, éyoñe ji, Jonathan a kate David na mejô me Yéhôva me ne kom ése ve tôéban. Aval avé Jonathan a mbe a yene’ ényiñe jé ya melu ma zu? A nga jô na: “M’aye tôé wo.” Jonathan a nga liti fo’o na a sili émiene si! Susu’a jam a nga ye bo e mbe ve na a tabe éjôé David si a su’u nye, nnye ate a mbe mongô a nye mimbu 30! Jonathan a ke suu nkobô a jô’ô na: “Jam ete fe Saül ésa wom a yem.” (1 Samuel 23:17, 18) Saül émien a mbe a kôme’e yeme na, a ye ke dañe bita a bo a môte Yéhôva a tobeya ane njôô!

Éko éziñe na, mimbu mi nga tôñe valé, David a nga bo a simesa’ane minlañe mite. A mbe mi mia su’ulan. Éngôngole jam e ne na, ndi nleme Jonathan a mbe a bili na a ye tôé David é nji tôéban.

Jonathan ba ésa be nga ke wosane Bephilistin, besiñe ya ayoñ Israël. A nga bo ngule ya wosane ba ésa wé nlem ô bôô nye si, amu a mbe a telé’é nkômbane Yéhôva ôsu akusa bo bikobe bi ésa wé. A nga bo de a ayo’o ese a nlem ôse aval a mbe a jaéya zu a bo, ve bita bi nga su’ulan abé mfa’a ya Israël. Abé Saül e nga ke kee nye be bemvi’i, beta nsem a lat a Metiñe me Zambe, jôm éte nje Yéhôva a nji ke ôsu a botane nye. Bone be Saül belal be nga wu bita bite, Jonathan a mbe été. Saül a nga baé mbia aveñ a wôé émien.​—1 Samuel 28:​6-​14; 31:​2-6.

Nleme ve zu taé David mbia abui. David a mbe angôndô ya mbamba nlem, a avale môte da yeme jamé. A nga bele yône Saül nnye ate a nga tibili nye! David a nga tili jia na a yône Saül ba Jonathan. Bifia bia dañe mintaé nlem bi ne bi a nga jô mvôé jé é nga yañele nye: “M’awô’ô njuk amu ajô dôé, a Jonathan mojañ: ô mbe me étua mvaé: Nye’an ô nga nye’e ma ô mbe jame ya semé, ô dañ édiñe ya binga.”​—2 Samuel 1:​26.

Teke môs éziñ David a nga vuane ngaka’a a nga bo Jonathan. Mvuse mimbu, a nga tôé ngaka’a éte a nyoñe ngap a mone Jonathan a mbe ñyeyem, Mephiboscheth (2 Samuel 9:​1-​13) Da yené fo’o na David a nga yé’é abui a lat a fulu ya kabetane bôt Jonathan a mbe a bili, jine jé a nkômbane a mbe a bili na a kabetane mvôé jé akusa bo minjuk. Jé bi ne ñhe yé’é? Ye bi ne jeñe mvôé é ne ane Jonathan? Ye biabebiene bi ne bo avale bemvôé ete? Bia ye vu Jonathan éyoñe bia volô bemvôé bangan na be lôñ a yemete mbunane wop be Yéhôva. Éyoñe bia telé nkômbane Yéhôva ôsu, miñyiane miangan ke mvus, a éyoñe bia ke ôsu a wulu ba’aba’a a Yéhôva. Nalé aye volô bia na bi vu mbunane wé.