Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Mu mbali ya ici icipaapaatu mwalilembwa ishina lya kuti Tattannu

Icintu na Cimbi Icilanga Ukuti Baibolo ya Cine

Icintu na Cimbi Icilanga Ukuti Baibolo ya Cine

Bushe kwaliba ifyo abashula ifya kushulashula basanga ifilanga ukuti ifyo Baibolo ilanda fya cine? Mu 2014, magazini iitila Biblical Archaeology Review yayaswike icipusho caleti: “Bantu banga abalembwa mu malembo ya ciHebere abo basanga ukuti cishinka e ko baali?” Yalandile ukuti: “Bantu nalimo 50.” Umwaume umo uo bashalandilepo muli iyi magazini ni Tatinai. Bushe Tatinai ali ni nani? Lekeni tumone ifyo Baibolo yalanda pali uyu mwaume.

Pa nshita imo, umusumba wa Yerusalemu waletekwa na bena Persia. Umusumba wa Yerusalemu wali mu ncende iyo abena Persia baleita ukuti kwi Shilya lya Mumana, e kutila ku masamba ya mumana wa Yufrate. Ilyo abena Persia bacimfishe abena Babiloni, balilubwile abaYuda abo basendele muli bunkole no kubapeela insambu sha kukuula cipya cipya itempele lya kwa Yehova mu Yerusalemu. (Esra 1:1-4) Na lyo line, abalwani ba baYuda, tabalefwaya bakuule itempele, e ico balibepeshe abaYuda ukuti balefwaya ukupondokela abena Persia. (Esra 4:4-16) Ilyo Imfumu Dariusi 1 yaleteka (ukufuma mu 522 ukufika mu 486 B.C.E.), Tatinai umulashi umwina Persia, e waletungulula abalefwailisha pali uyu mulandu. Baibolo imwita ukuti “umulashi wa kwi shilya lya Mumana.”—Esra 5:3-7.

Kwaliba ifipaapaatu ifingi ifyo basangile apaba ishina lya kwa Tatinai ifyo nalimo babikile umo balesungila ifintu fya mu lupwa. Amashiwi ya cipangano ayalembwa pa cipaapaatu ayalembelwe mu mwaka walenga 20 uwa kuteka kwa mfumu Darius I, mu 502 B.C.E., yalanda pali lupwa umo uwaliko pa nshita uyu muntu wa mu Baibolo aaliko. Aya amashiwi yalanga ukuti kambone wa ici cipangano aali mubomfi wa kwa “Tattannu, umulashi wa kwi Shilya lya Mumana.” Cimoneka kwati Tattannu e o Baibolo yalandapo mwi buuku lya kwa Esra ukuti ni Tatinai.

Mulimo nshi uyu mwaume alebomba? Mu 535 B.C.E., Sailasi Mukalamba, alyakenye ififulo aleteka mu fitungu, kabili pali ifi ifitungu pali icaleitwa ukuti Babiloni na kwi Shilya lya Mumana. Ici icitungu balicakenye pabili kabili cimo pali ifi balecita ati kwi Shilya lya Mumana. Muli ici icitungu e mwali icalo ca Coele-Suria, Foinike, Samaria, e lyo ne calo ca Yuda, kabili nalimo abalecitungulula baleikala mu Damaseke. Tatinai atekele ici citungu ukufuma mu 520 ukushinta mu 502 B.C.E.

Ilyo Tatinai aile ku Yerusalemu mu kufwailisha nga ca kuti ca cine abaYuda balipondweke, alyebele Dariusi ukuti abaYuda balandile ukuti bapokele insambu sha kukuulila Yehova itempele kuli Sailasi. Ifyo bafwailishe umo balelemba ifyebo fya mwi sano fyalengele bashininkishe ukuti ifyo alelanda fya cine. (Esra 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) E ico, Tatinai bamwebele ukuti tafwile ukubalesha, kabili alicitile ifyo bamwebele.—Esra 6:6, 7, 13.

Ukulanda fye icishinka, takwaba ifintu ifingi ifyo “Tatinai, umulashi wa kwi Shilya lya Mumana” acitile ifingalenga alumbuka sana. Na lyo line, ifyo Amalembo yalanda pali ena e lyo na pa cifulo akwete fya cine. Ifi abashula ifya kushulashula basangile filanga fye ukuti amalyashi ayo Baibolo yalandapo ya cine.