Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Ifyo Cali ku Bena Spain pa Kuti Bomfwe Icebo ca kwa Lesa

Ifyo Cali ku Bena Spain pa Kuti Bomfwe Icebo ca kwa Lesa

“Nomba ndesubila ukwisamumona ilyo nkaba pa lwendo lwa kuya ku Speni, kabili ndesubila ukushindikwa na imwe pa numa ya kutala nasangalala pa kwikala na imwe akashita kanono.”—Abena Roma 15:24.

UMUTUMWA Paulo alembele aya amashiwi ku Bena Kristu banankwe mu Roma, nalimo mu 56 C.E. Baibolo tayalanda nampo nga aliile ku Spain nelyo iyo. Lelo muli ba 100 C.E., Paulo na bamishonari bambi balibombeshe pa kuti abantu mu Spain bomfwe Icebo ca kwa Lesa.

Tapakokwele, Abena Kristu balitendeke ukufula mu Spain kabili abengi balefwaya ukuti Baibolo ipilibulwe mu ciLatini. Balefwaya ukupilibula Baibolo mu ciLatini pantu Abena Roma e baleteka abena Spain kabili ifyalo baleteka, balelanda iciLatini.

BAIBOLO YA CILATINI YALIBAFWILE

Abena Kristu bakubalilapo mu Spain balipilibwile amaBaibolo mu ciLatini ayo baleita ati Vetus Latina Hispana. Aya amaBaibolo baliyabomfeshe sana pa myaka iingi ninshi Jerome talapwisha Baibolo iyo alepilibula mu ciLatini iyo beta ati Vulgate, umu mwali muli ba 400 C.E.

Baibolo iyo Jerome apwishishe ukupilibula ilyo ali mu Betelehemu, ku Palestine, bali-isabankenye bwangu mu Spain. Ilyo Lucinius, uwatemenwe sana ukusambilila Baibolo aishibe ukuti Jerome alepilibula Baibolo mu ciLatini, alefwaisha ukukwata iyi Baibolo. Atumine bakalemba 6 ku Betelehemu ukuti bakakopolole iyi Baibolo. Mu myaka yakonkelepo, abantu balitemenwe Baibolo ya Vulgate ukucila amaBaibolo yambi ayo baleita ati Vetus Latina Hispana. AmaBaibolo bapilibwile mu ciLatini yalilengele abantu ba ku Spain ukulabelenga Baibolo no kulaumfwikisha ifyo balebelenga. Lelo ilyo abena Roma balekele ukuteka Spain, abantu batendeke ukufwaya ukubelenga Baibolo mu ndimi shimbi.

BAIBOLO IYO BALEMBELE PA FIPAMPA FYA MABWE

AbaVisigoth na bantu bambi abalelanda indimi shimbi mu Germany basanshile Spain mu myaka yaba 400 C.E., ne ci calengele abengi balelanda iciGoth. Aba abena German bali Bena Kristu aba Arian, abashasumine mu cisambilisho ca kuti muli Lesa mwaba abene batatu. Na kabili balikwete Amalembo ya mu lulimi lwabo ulwa ciGoth iyo beta ati Ulfila. Iyi e Baibolo balebomfya mu Spain ukufikila ku kupwa kwa ba 500 C.E., lintu imfumu ya baVisigoth, Reccared alekele ukupepa ku ba Arian no kutendeka ukupepa ku Katolika. Reccared alyonawile amabuuku yonse ayo alebomfya uko alepepa e lyo na Baibolo ya Ulfila. Ici calengele ukuti fyonse ifyalembelwe mu ciGothic filobe mu Spain.

Icipaapatu ca mabwe apalembwa amashiwi ya mu Baibolo mu ciLatin, muli ba 500 C.E.

Na lyo line, Icebo ca kwa Lesa calitwalilile ukusabankanishiwa mu Spain. Te ciGoth ceka balelanda, lelo kwali no lulimi lumbi ulwapalene sana ne ciLatini. Kuli ulu ululimi e kwafumine indimi isho balelanda pa cofi ca Iberia. * Ifyalembwa ifyakokola sana muli ulu ululimi bafita ati Visigothic slates pantu fyalembelwe pa mabwe. Ifi fyalembelwe mu  myaka ya ba 500 C.E. na 600 C.E., kabili muli fimo mwaliba ifiputulwa fya mu Amalumbo e lyo na mu mabuuku ya Mbila Nsuma. Pe libwe limo paba ifyaba mu Amalumbo 16.

Apo Amalembo yalilembelwe pa fipaapatu fya mabwe, cilanga fye ukuti abantu yaweyawe balebelenga no kukopolola Icebo ca kwa Lesa. Cimoneka kwati bakafundisha balebomfya aya Amalembo pa kusambilisha abana ukwishiba ukubelenga no kulemba. Ifipaapatu fya mabwe ifyo balelembapo ifyebo tafyekwete umutengo sana ukucila impapa isho abaume abatemenwe sana ifya mapepo balebomfya pa kupanga amaBaibolo.

Ifyebo fimo ifyali muli Baibolo ya León Bible iyo bayemfeshe sana. Nangu ca kuti aya amaBaibolo yalemoneka bwino sana, tayalengele abengi ukumfwa imbila iyaba mu Cebo ca kwa Lesa

Baibolo imo iyo bapangiile ne mpapa bali-ibika mwi calici ilya San Isidoro mu León, ku Spain. Iyi Baibolo yalembelwe mu 960 C.E., yakwata amabuula 516 kabili yalepa amasentimita 47, e lyo mu bwipi yaba amasentimita 34 kabili yafina amakilogramu 18. Baibolo na imbi yaba mu librare mu Vatican Library, yafumine ku Santa Maria de Ripoll ukwikala abaume abatemwa sana ifya mapepo. Iyi Baibolo yalembelwe mu 1020 C.E. Iyi e Baibolo bayemfya sana pa maBaibolo balebomfya kale. Pa kuti bapange iyi Baibolo, abaume abatemenwe sana ifya mapepo nalimo balepoosa ubushiku bonse ukulemba fye icilembo cimo nelyo umulungu onse pa kulemba ifilembo fyaba pe bula lya kubalilapo. Nangu ca kuti aya amaBaibolo yalemoneka bwino sana, tayalengele sana abantu ukumfwa Icebo ca kwa Lesa.

BAIBOLO YA MU CIARABIC

Muli ba 700 C.E., abaShilamu batendeke ukuteka abena Spain ne ci calengele abantu ukulalanda ululimi na lumbi. Mu fifulo ifyo abaShilamu baleteka, abalelanda iciArabic balifulile ukucila abalelanda iciLatin, e co abengi balefwaisha ukubomfya Baibolo ya mu ciArabic.

Ukufuma muli ba 400 C.E. ukufika kuli ba 700 C.E., amaBaibolo ayapilibulwa mu ciLatini ne ciArabic, yalengele abena Spain ukulabelenga Icebo ca kwa Lesa

AmaBaibolo ayengi aya mu ciArabic, maka maka amabuku ya Mbila Nsuma, baliyasabankenye sana mu Spain. Na kuba muli ba 700 C.E., John, shikofu wa ku Seville, alipilibwile Baibolo yonse mu  ciArabic. Lelo icabipako ca kuti amaBaibolo ayengi aya mu ciArabic yaliloba. Baibolo imo iya mu ciArabic umwaba amabuuku ya Mbila Nsuma ayalembelwe mu myaka yaba 900 C.E. baisungila mu calici likalamba ilyaba mu León, ku Spain.

Amabuuku ya Mbila Nsuma aya mu Baibolo ya ciArabic iya muli ba 900 C.E.

AMABAIBOLO YA MU CISPANISH

Mu myaka ya ba 500 C.E. ukufika ku 1500 C.E., abantu abengi pa cofi ca Iberia, balelanda iciCastilia nelyo iciSpanish. IciSpanish e co abantu abengi baali no kumfwilamo Icebo ca kwa Lesa. * Baibolo iyo babalilepo ukupilibula mu ciSpanish yalisangilwe na mu La Fazienda de Ultra Mar, mu myaka ya ba 1200 C.E. Muli ici cimfungwa, mwaba ilyashi lilanda pa lwendo lwa bena Israele, pa mabuuku 5 aya kubalilapo aya mu Baibolo e lyo na Malembo yambi aya mu ciHebere ukubikako fye na mabuuku ya Mbila Nsuma na makalata balembeele ifilonganino.

Imfumu Alfonso X yalibombeshe pa kuti bapilibule Baibolo mu ciSpanish

Abaletungulula amacalici tabatemenwe ifyo bapilibwile iyi Baibolo ya ciSpanish. Mu 1234, Icilye ca Tarragona, cabikile ifunde lya kuti amaBaibolo yonse ayali mu ciSpanish bafwile ukuyatwala kuli bashimapepo pa kuti bayoce. Nangu bacitile ifi, amaBaibolo yambi yalipilibwilwe. Imfumu Alfonso X iyatekele ukufuma mu 1252 ukufika mu 1284, e yatendeke programu ya kuti abantu basambilile ukulemba iciSpanish kabili yalefwaisha ukuti bapilibule Baibolo mu ciSpanish. Pa maBaibolo bapilibwile mu ciSpanish pali iyi inshita, pali na Pre-Alfonsine Bible e lyo kabili tapakokwele balipilibwile Baibolo ya Alfonsine Bible, iyo abantu balebomfya sana.

Ifyebo fyaba muli Baibolo iya Pre-Alfonsine (ku kuso) ne fyaba muli Baibolo ya Alfonsine (ku kulyo) ifyo bapilibwile muli ba 1200C.E.

Aya amaBaibolo yabili yalengele abantu ukwishiba sana iciSpanish. Uwasoma sana, Thomas Montgomery, alandile pali Baibolo ya Pre-Alfonsine Bible ati: “Abapilibwile iyi Baibolo balipilibwile bwino sana kabili iciSpanish caleumfwika bwino sana.  . . Babomfeshe iciSpanish icayanguka ica kuti no muntu uushaishibishe iciLatin kuti aumfwa.”

Pa kupilibula amaBaibolo ya mu ciSpanish, tababomfeshe Amalembo ya kubalilapo aya mu ciHebere nelyo iciGriki, lelo babomfeshe Latin Vulgate. Ku kutendeka kwa ba 1300 C.E., abaYuda abasambilile sana balibomfeshe iciHebere pa kupilibula amaBaibolo ayengi umwali Amalembo ya mu ciHebere. Pali ilya nshita, mu Spain e mwaleikala abaYuda abengi kabili abaYuda abalepilibula balebomfya ififungwa fya ciHebere pa kupilibula. *

Baibolo imo iyo babomfeshe iciHebere pa kupilibula ni Baibolo ya Alba Bible iyo bapwishishe mu 1400 C.E. Luis de Guzmán atumine Rabbi Moisés Arragel ukupilibula Baibolo mu ciSpanish inkonko. Atile kwali ifintu fibili ifyalengele ukuti afwaye bapilibule Baibolo. Ica kubalilapo atile: “AmaBaibolo balepanga mu lulimi lwa ciSpanish tabayapilibwile bwino,” na kabili atile, “Abantu balekabila Baibolo iyakwata ifyebo na fimbi ifyakubafwa ukumfwikisha amashiwi aya-afya ukumfwa.” Ifyo alandile filanga ukuti abantu pali ilya nshita balefwaya sana ukubelenga no kumfwikisha Baibolo. Na kabili cilanga fye ukuti mu Spain mwali amaBaibolo ayapilibwilwe mu ciSpanish ayalekanalekana.

 Tulatasha pa fyo bakapilibula na bakalemba babombeshe pa kutila abena Spain abasambilila balebelenga Baibolo mu lulimi lwabo ukwabula ubwafya. Ici e calengele uwasambilila ilyashi lya kale, Juan Orts González, amone ukuti “abena Spain balishibe sana Baibolo ukucila abena Germany na bena England ilyo Luther ashilafyalwa.”

Uwasambilila ilyashi lya kale, Juan Orts González, atile: “Abena Spain balishibe sana Baibolo ukucila abena Germany na bena England ilyo Luther ashilafyalwa.”

Na lyo line ku kupwa kwa ba 1400 C.E., Icilye ca ku Spain calibindile ukupilibula no kukwata Baibolo mu ndimi balelanda mu Spain. Kanshi abantu tabalebomfya Baibolo pa nshita ntali. Palipitile imyaka 300 pa kuti bafumyepo icibindo. Ilyo kwali icibindo, bakapilibula bamo bamo abashipa balipilibwile amaBaibolo mu fyalo fimbi no kuyaleta mu bumfisolo mu Spain. *

Nge fyo twaumfwa muli ili ilyashi pa fyo abantu baishilekwata Baibolo mu Spain, kuti twamona ukuti abalwani balefwaisha ukuti Icebo ca kwa Lesa wa Maka Yonse cilobe, lelo balifililwe.—Amalumbo 83:1; 94:20.

Abasambilila sana balibombeshe pa kutila Baibolo isabankanishiwe mu Spain. Bakapilibula ba muno nshiku nabo balabombesha nga filya fine ababalilepo ukupilibula Amalembo mu ciLatin, mu ciGoth, mu ciArabic e lyo na mu ciSpanish bacitile. Ifi babombesha fyalilenga abantu abengi abalanda iciSpanish ukubelenga Icebo ca kwa Lesa mu lulimi ulubafika pa mutima.

^ par. 10 Ishi indimi, ciCastilia, iciCatala, iciGalicia e lyo ne ciPortuguese.

^ par. 17 Muno nshiku abantu nalimo 540 milioni balanda iciSpanish.

^ par. 20 Nga mulefwaya ukwishiba na fimbi belengeni icipande citila “Ishina lya kwa Lesa ne fyo Alfonso de Zamora Alefwaisha Ukulungika Amalembo,” mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa December 1, 2011.

^ par. 23 Belengeni icipande citila “Ubulwi bwa kwa Casiodoro de Reina Ubwa Kufwaya Ukuletako Baibolo wa ciSpanish,” mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa June 1, 1996.