YESU taali umukankaala kabili takwete fye nangu ni ng’anda. Na lyo line, ifyo alesambilisha filafwa sana abantu abengi. Bushe ca cine Yesu Kristu e ko aali? Finshi abantu abaaliko kale e lyo na ba muno nshiku balandapo?

• Ba Michael Grant, abasambilila ilyashi lya kale batile: “Nga tulemona Icipingo Cipya filya tumona ifitabo fimbi ifilanda pa malyashi ya kale, te kuti tuletwishika filya cilanda ukuti Yesu e ko aali nga filya fine tushitwishika ukuti abantu bamo abo ifitabo fya kale fimo fyalandapo e ko baali.”

• Ba Rudolf Bultmann, abasambilila sana Icipingo Cipya batile: “Takwaba imilandu ine ine iyo umuntu engalandila ukuti Yesu taaliko. Umuntu uutontonkanya fye bwino te kuti alande ukuti Yesu te watendeke icilonganino [ca Bena Kristu] icatendekeele ku fyalo fya ku Palestine.”

• Ba Will Durant, abasambilila sana ilyashi lya kale, abalelemba ifitabo, kabili abasambilile sana amano ya bantunse, batile: “Nga ca kuti abantu yaweyawe abalembele amabuuku ya Mbila Nsuma kuti balemba ilyashi lya kwelenga fye pa muntu uwakwete imibele iisuma, uwa kuti na bantu bonse balafwaya ukumupashanya, ninshi ifyo balembele kuti fyaba cipesha amano ukucila fye ne fipesha amano fyonse ifyalembwa mu mabuuku ya Mbila Nsuma.

• Ba Albert Einstein, abaYuda abafyalilwe mu German kabili abasambilile ifya sayansi batile: “Ndi muYuda nomba ndomfwa bwino ukubelenga pa mwina Nasarete.” Ilyo babepwishe nga ca kuti balisumina ukuti Yesu e ko aali batile: “Ukwabula no kutwishika e ko aali. Takwaba uwingabelenga amabuuku ya Mbila Nsuma ukwabula ukwishiba ukuti Yesu e ko aali. Tulamona imibele yakwe mu fyalembwa mu Baibolo. Takwaba ilyashi lya bufi ilingalanda pa muntu wa musango uyu.”

  “Takwaba uwingabelenga amabuuku ya Mbila Nsuma ukwabula ukwishiba ukuti Yesu e ko aali.”—Albert Einstein

Mu mabuuku ya Mbila Nsuma, e mo balondolola bwino sana pali Yesu. Aya amabuuku ya mu Baibolo yainikwa amashina ya bayalembele, e kutila, Mateo, Marko, Luka, na Yohane. Na kabili kwaliba ne fitabo fimbi ifyo abantu abashali Bena Kristu balembele ifyalanda pali Yesu.

• TACITUS

  (Uwaliko nalimo mu 56-120 C.E) Tacitus aba pa bantu abalelemba ilyashi lya kale abaleikala mu Roma abali abalumbuka sana. Alembele pa fyalecitika mu buteko bwa bena Roma ukufuma mu 14 C.E. ukufika mu 68 C.E. (Yesu afwile mu 33 C.E) Tacitus alembele ukuti ilyo kwali umulilo uukalamba mu Roma mu 64 C.E., abantu baletila ni Mfumu Nero yalengele kube uyu umulilo. Na lyo line, Tacitus atile “pa kuti abantu baleke ukutunganya Nero,” abepeshe Abena Kristu. Lyena Tacitus alembele no kuti: “Kristu, ukwafuma ishiwi lya kuti [Abena Kristu], balimupingwilile ukufwa ilyo Tiberi aleteka, kabili uwamupingwile ni Ponti Pilato.”—Annals, XV, 44.

• SUETONIUS

  (Uwaliko nalimo mu 69–122 C.E) Uyu umwina Roma uwasambilile sana ilyashi lya kale, alembele mu citabo citila Lives of the Caesars, pa fyalecitika ilyo imfumu sha kubalilapo 11 shaleteka Roma. Ilyo alelanda pa fyalecitika ilyo Claudius aleteka, alembele ukuti kwali inshita ilyo abaYuda abali mu Roma batendeke ukuumanina pali Yesu. (Imilimo 18:2) Suetonius alembele ukuti: “Apo abaYuda baleumanina sana pali Chrestus [Kristu], Claudius alibatamfishe mu Roma.” (The Deified Claudius, XXV, 4) Nangu ca kuti Suetonius alibepeshe Yesu ukuti e walelenga kuleba ifimfulunganya, taletwishika ukuti Yesu e ko aali.

• PLINY THE YOUNGER

  (Uwaliko nalimo mu 61-113 C.E.) Uyu kalemba umwina Roma kabili umulashi wa ku Bitunia (uko beta nomba ati ku Turkey) alembeele kalata Trajan, Kateka umwina Roma, iyalelanda pa fyo alingile ukulacita ku Bena Kristu abaleikala muli cilya citungu. Pliny alembele pa fyo alepatikisha Abena Kristu ukulanda ukuti nabaleka ukuba Abena Kristu, na pa fyo baleipaya abalekaana. Alembele ukuti: “Bonse . . . abalekonkamo ilyo nalepepa kuli balesa [abasenshi], kabili abatemenwe balesa, no kupeela umwangashi ne fyanunkila ku cimpashanya cenu . . e lyo no kutipwila Kristu . . . , nalibalekele baya.”—Pliny—Letters, Book X, XCVI

•  FLAVIUS JOSEPHUS

  (Uwaliko nalimo mu 37-100 C.E.) Uyu shimapepo umuYuda kabili uwasambilile sana ilyashi lya kale alembele ukuti: Anasi, shimapepo mukalamba umuYuda uwaleongola sana abantu, “alonganike aba mu cilye ca Sanhedrini [Icilye cikalamba ica baYuda] kabili baletele Yakobo, ndume nankwe wa kwa Yesu uo baleita ukuti Kristu.”—Jewish Antiquities, XX, 200.

• ICITABO CA TALMUD

  Muli ici icitabo mwaba ifyo abalesambilisha ifya mapepo abaYuda balembele ukufuma muli ba 200 C.E. ukufika muli ba 500 C.E., kabili ifyabamo filanga ukuti na balwani ba kwa Yesu balisumiine ukuti e ko aali. Muli ici icitabo mwaliba amashiwi ayatila: “Pa bushiku bwa Ca Kucilila, Yeshu [Yesu] umwina Nasarete balimwipeye,” kabili aya amashiwi ya cine. (Babylonian Talmud, Sanhedrin 43a, Munich Codex; belengeni Yohane 19:14-16.) Amashiwi yambi yatila: “Twikakwata umwana nelyo umusambi uukaiseebanya pa cintubwingi nga umwina Nasarete,” ishiwi ilyo babomfya sana nga balelanda pali Yesu.—Babylonian Talmud, Berakoth 17b, footnote, Munich Codex; belengeni Luka 18:37.

Amabuuku ya Mbila Nsuma yalilondolola bwino pali Yesu, pa bantu, incende, ne fifulo fya cine e lyo ne nshita ifintu fimo fyalecitika, kabili ifi e fyo beshibilako nga ca kuti ilyashi lya kale lya cine. Ku ca kumwenako pali Luka 3:1, 2, paliba ifyebo ifitwafwa ukwishiba ilyo Yohane Kabatisha uwatangilile Yesu, atendeke ukubomba umulimo wakwe.

Luka alembele ukuti: “Mu mwaka walenga 15 ukutula apo Tiberi Kaisare atendekeele ukuteka, ilyo Ponti Pilato ali umulashi wa ku Yudea, na Herode ali kateka wa ku citungu ca Galili, kabili Filipi munyina ali kateka wa ku citungu ca Iturea na Trakoniti, e lyo Lusani ali kateka wa ku citungu ca Abilene, mu nshiku sha kwa Anasi shimapepo mukalamba na Kayafa, amashiwi ya kwa Lesa yaishile kuli Yohane mwana Sekaria mu matololo.” Ifi batantawila pali ili ilembo filalenga twaishiba ukuti “amashiwi ya kwa Lesa yaishile kuli Yohane” mu 29 C.E.

 Abantu 7 abo Luka alandapo muli ici icikomo, balishibikwa sana ku basambilila ilyashi lya kale. Pa nshita imo, kwali abaletwishika nga ca cine abantu pamo nga Ponti Pilato na Lusani e ko baali. Nomba balandile ilyo tabalaishiba ifishinka. Kwaliba ifyo bashulile mu mushili apaba amashina ya aba abalashi babili ifilanga fye ukuti ifyo Luka alembele fya cine. *

Calicindama ukwishiba nga ca kuti Yesu e ko aali, pantu ifyo alesambilisha fyalicindama. Ku ca kumwenako, Yesu alisambilishe pa fyo tulingile ukulacita pa kuba ne nsansa. * Alilandile na pa nshita ilyo abantu bakekala mu mutende, ilyo bakekatana, kabili ilyo kukaba fye ubuteko bumo mwi sonde lyonse ubo beta ukuti: “Ubufumu bwa kwa Lesa.”—Luka 4:43.

Icalenga ukuti balebwita ukuti “Ubufumu bwa kwa Lesa,” ni co bukalenga cikeshibikwe ukuti Lesa e walinga ukuteka isonde lyonse. (Ukusokolola 11:15) Yesu alilandile pali ici icishinka mwi pepo lyakwe ilya cilangililo ukuti: “Shifwe wa mu muulu, . . . Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe pano isonde.” (Mateo 6:9, 10) Finshi Ubufumu bukacitila abantu? Lekeni tulande pali fimo:

• Inkondo ne fimfulunganya fikapwa.—Amalumbo 46:8-11.

• Ifyabipa pamo nga ubufunushi na mafisakanwa, fikapwila pamo na bantu abaficita.—Amalumbo 37:10, 11.

• Abakaba muli ubu Ubufumu bakalabomba imilimo iisuma iikalabaletela insansa.—Esaya 65:21, 22.

• Isonde likawama na kabili, kabili mukaba sana ifya kulya.—Amalumbo 72:16; Esaya 11:9.

Abantu bamo kuti batila ifi tafyakacitike. Nomba bushe kuti twacetekela ukuti abantu e bakawamya ifintu? Ku ca kumwenako: Nangu ca kuti abantu nabasambilila sana kabili nabeshiba ifingi pali sayansi ne fya kupangapanga, abengi balasakamana pa fikabacitikila. Na kabili, cila bushiku tulamona uko abantu batitikisha abanabo mu fya makwebo, mu mitekele, mu fya mapepo, ne fyo abengi babomfya amafisakanwa ne fyo baba no bufunushi. Kanshi icishinka ca kuti abantu balifilwa ukuiteka.—Lukala Milandu 8:9.

Twamona ukuti calicindama sana ukwishiba nga ca kuti cishinka Yesu e ko aali. * Pali 2 Abena Korinti 1:19, 20 patila: “Pantu amalayo ya kwa Lesa nelyo yafula shani, yaisaba Ee muli [Kristu].”