Biiyaʼ guiraʼ ni nuu lu sitiu riʼ

guyé lu índice

Bireeche Stiidxaʼ Dios España lu Edad Media

Bireeche Stiidxaʼ Dios España lu Edad Media

«Ora ma nuaa neza chaa España. [...] Racaladxe guuya laatu [...], ne de raqué chi ndee tu naa neza.» (Romanos 15:24)

BICAA apóstol Pablu ca diidxaʼ ca ra nuu ca xpinni Cristu ni nuu Roma biaʼ lu iza 56. Qué ruzeeteʼ diʼ Biblia pa bíʼnibe viaje ca España ni runibiáʼ binni yanna. Peru modo tiica gúcani, gucané dxiiñaʼ biʼniʼ Pablu ne xcaadxi misioneru para gunda bireeche Stiidxaʼ Dios guidubi España lu siglu II.

Qué nindaa de ngue bidale ca xpinni Cristu ndaaniʼ ca guidxi stiʼ España. Cumu maʼ xadxí de cayuni mandar ca romanu guidxi que, ne diidxaʼ ni jma guníʼcabe lu imperiu que nga latín la? ngue runi caquiiñeʼ gutiixhicabe ti Biblia lu diidxaʼ que.

BIBLIA NI GUCUÁ LU DIIDXAʼ LATÍN

Ca primé xpinni Cristu ni guleza España bíʼnicaʼ stale traducción lu diidxaʼ latín ne binibiáʼ binni cani casi Vetus Latina Hispana. Stale gayuaa iza biquiiñeʼ binni ca Biblia ni gucuá lu diidxaʼ latín, ne ora biluxe bicaa Jerónimo Biblia ni runibiáʼcabe casi Vulgata latina lu siglu V maʼ laani biquiiñecabe.

Nabé nagueenda yendá traducción ni biʼniʼ Jerónimo que España ne bilúxebe ni Belén (Palestina). Dxi gunna Lucinio, ti hombre ni ruundaʼ Biblia ne guizáʼ napa bueltu, maʼ cayuni traducir Jerónimo ti Biblia lu diidxaʼ latín la? gucaláʼdxibe ñápabe tobi de laani nagueendaca, ngue runi biseendabe xhoopaʼ escriba Belén para guni copiarcaʼ Biblia que. Gudiʼdiʼ si stale siglu chaahuigá maʼ Biblia ca beeda guiaana lugar stiʼ Vetus Latina Hispana. Neca gucané guiropaʼ Biblia ca binni guiene Stiidxaʼ Dios la? ra biaba imperiu stiʼ Roma que gupa xidé bitiixhicabe Biblia lu xcaadxi diidxaʼ para ganda guiénecabe ni.

BICAACABE BIBLIA LU GUIÉ

Ca visigodo ne xcaadxi tribu de Alemania biʼniʼ ganarcaʼ caadxi guidxi stiʼ España lu siglu V ne zaqué nga beedanécabe sti diidxaʼ cubi, lani gótico. Ca binni riʼ laaca runi crecaʼ Cristu ne nápacaʼ ti religión láʼ Arrianismo, laacaʼ qué runi crecaʼ Trinidad ne nápacaʼ ti Biblia sticaʼ lani Biblia gótica de Ulfilas. Biblia riʼ biquiiñeʼ binni ni España lu Edad Media dede ra ziluxe siglu VI, dxi bisaana rey visigodo Recaredo religión arrianismo ne guca católicu. Biʼniʼ mandar rey que gutópacabe ne gunitilúcabe guiráʼ libru stiʼ religión arriano, dede né Biblia de Ulfilas, zaqué nga binitilú guiráʼ textu stiʼ Biblia ni gucuá lu diidxaʼ gótico.

Guié ra cá ti textu stiʼ Biblia lu ti dialectu stiʼ latín (siglu VI)

Neca zaqué bireecheruʼ Stiidxaʼ Dios tiempu que. Ne cadi diidxaʼ gótico si nga riníʼcabe raqué, sínuque laaca guníʼcabe ti dialectu ni zeeda de latín ne de luni nga biree xcaadxi diidxaʼ ni binibiáʼcabe casi lenguas romances, ni riníʼcabe España. * Ca documentu yooxhoʼ ni gucuá lu dialectu ca bicaacabe ni lu guié, ngue runi runibiaʼ binni ni casi guié visogodo. Ca guiʼchiʼ riʼ gucuá cani lu siglu VI ne VII ne caadxi de laacani nécani caadxi relatu stiʼ ca Salmo ne ca Evangeliu. Lu tobi de laacani zeeda guidubi Salmo 16.

Ca guié ni bidxélacabe ra cá ca relatu ni zeeda lu Biblia bisihuinni cani biindaʼ ca binni pobre de dxiqué Stiidxaʼ Dios ne biʼniʼ copiarcaʼ ni. Ruluíʼ si biquiiñeʼ ca maestru de dxiqué ca textu stiʼ Biblia para bisiidicaʼ ca baʼduʼ scuela que gúʼndaca ne gucaacaʼ. Jma baratu ca guié ni biquiiñecabe para bicaacabe letra dxiqué que ca pergaminu ni biquiiñeʼ ndaaniʼ ca monasteriu lu Edad Media para bíʼnicabe Biblia ni napa dibuju.

Biblia de León, nápani stale foto ne dibuju nabé galán. Neca nabé risaca Biblia riʼ, peru qué ñacanepeʼ ni binni ñunibiáʼ Stiidxaʼ Dios

Tobi de ca Biblia nabé risaca riʼ nuuni ndaaniʼ yuʼduʼ ni láʼ San Isidro, León (España). Bireeni lu iza 960, ne nápani 516 yaza de 47 centímetru pur 34 centímetru ne nanaani 18 kilu. Stobi casi laani nga Biblia de Ripoll, ne nuuni ndaaniʼ biblioteca stiʼ Vaticano ne bíʼnicabe ni biaʼ lu iza 1020. Laani nga tobi de ca Biblia ni guyuu lu Edad Media ni napa stale foto ne dibuju nabé galán. Guidubi ti dxi rindaa ti monje para gucaa primé letra guzuluneni ne ti semana para gucaa título stiʼ ti yaza. Neca nabé risaca Biblia riʼ, peru qué ñacanepeʼ ni stale binni ñunibiáʼ Stiidxaʼ Dios.

BIBLIA NI GUCUÁ LU DIIDXAʼ ÁRABE

Lu siglu VIII, guyuu sti diidxaʼ nacubi ni bizulú binni guníʼ guidubi España, ne gúcani zaqué dede dxi maʼ guyuu ca árabe guidxi que. Ca lugar ra guleza ca musulmán que jma stale binni guníʼ árabe lugar de latín ngue runi caquiiñeʼ ti Biblia nacubi lu diidxaʼ ca.

Biblia ni gucuá lu diidxaʼ latín ne árabe lu siglu V dede VIII, gucaneni ca binni de España guiziidicaʼ de Dios.

Nuu tu na nabé biquiiñeʼ binni caadxi Biblia lu diidxaʼ árabe ndaaniʼ guidxi España lu Edad Media ne ni jma biquiiñecabe nga ca Evangeliu. Zándaca ti obispo de Sevilla ni láʼ Juan ne bibani lu siglu VIII nga biʼniʼ traducir guidubi Biblia lu diidxaʼ ca. Triste guininu ni, peru stale de ca Biblia ca maʼ gastiʼ cani. Tobi de ca Biblia ni nuuruʼ nga ra zeeda ca Evangeliu ni bicaacabe biaʼ galaa de siglu X ne nuuni ndaaniʼ catedral ni nuu León.

Bitiixhicabe ca Evangeliu lu diidxaʼ árabe (siglu X)

BIBLIA BITIIXHICABE DIIDXASTIÁ

Ra maʼ ziluxe tiempu ni runibiáʼcabe casi Edad Media bizulú guníʼ binni diidxastiá. Diidxaʼ nacubi riʼ beeda gácani ti diidxaʼ nabé risaca ne gucaneni para gunda bireeche Stiidxaʼ Dios. * Ca textu stiʼ Biblia ni jma maʼ xadxí de gucuá lu diidxastiá nga cani zeeda lu La Fazienda de Ultra Mar (Ni bizaaca dxi gudidilaagacabe lu nisadoʼ), ni gucuá ra bizulú siglu XIII. Libru riʼ cuzeeteʼ de viaje ni biʼniʼ tuuxa Israel ne ruzeeteʼ ni de ca primé gaayuʼ libru zeeda lu Biblia ne xcaadxi libru stiʼ Biblia ni gucuá lu diidxaʼ hebreu (Antiguo Testamento), ne zaqueca ca evangeliu ne ca carta ni bicaa ca apóstol.

Rey Alfonso X gucané para gaca traducir Biblia lu diidxastiá

Qué ñuulaʼdxiʼ diʼ ca xaíque yuʼduʼ nutiixhi binni Biblia. Lu iza 1234, guníʼcabe gaca ti Concilio ndaaniʼ guidxi Tarragona ne luni bieeteʼ chiné binni guiráʼ Biblia ni napa lu stiidxaʼ ra nuu obispo stiʼ guidxi que para chaquiʼ cani. Galán nga qué nucueeza ni guníʼcabe lu Concilu que para nibiʼxhiʼ Biblia. Rey Alfonso X (1252-1284), ni runibiáʼcabe casi el padre de la prosa española, laabe nga gucanebe para bibiʼxhiʼ Stiidxaʼ Dios diidxastiá purtiʼ rápabe gana guibiʼxhiʼ ni lu diidxaʼ ca. Stobi de ca Biblia ni bicaacabe tiempu ca nga Biblia prealfonsina, laani nga Biblia ni jma jneza biʼniʼ traducírcabe diidxastiá tiempu que, ne qué nindaa maʼ biree Biblia Alfonsina.

Ca yaza stiʼ Biblia prealfonsina (ladu bigaʼ) ne Biblia Alfonsina (ladu derechu), guiropaʼ Biblia riʼ biree cani lu siglu XIII

Guiropaʼ libru riʼ gucanécani para guiníʼ chaahuiʼ binni diidxaʼ riʼ ne guidale ca diidxaʼ riquiiñecabe luni. Thomas Montgomery, ti hombre ni biʼndaʼ stale, guníʼ ca diidxaʼ riʼ ora bizeeteʼ de Biblia prealfonsina: «Hombre ni bitiixhi Biblia riʼ bíʼnibe ti dxiiñaʼ nabé galán purtiʼ biáʼsipeʼ guiráʼ cani bicaabe luni ne ca diidxaʼ biquiiñebe. [...] Biquiiñebe diidxaʼ nayaʼniʼ luni ne ni zanda guiene binni, ne nguepeʼ nga ni caquiiñeʼ ra cutiixhicabe Biblia ni zanda guiene ca binni ni huaxieʼ guzá scuela lu diidxaʼ latín».

Peru ca primé Biblia ni bitiixhicabe diidxastiá qué niquiiñecabe ca primé diidxaʼ gucuá Biblia, sínuque biquiiñecabe Vulgata latina. Dede lu siglu XIV, ca biblista judíu bizulú bitiixhicaʼ Biblia Antiguo Testamento lu diidxastiá ne biquiiñecabe diidxaʼ Hebreu para bíʼnicabe ni. Para tiempu que ndaaniʼ guidxi España nga jma stale judíu nabeza que biaʼ ni nabeza ndaaniʼ xcaadxi guidxi de Europa, ne ca judíu ni bitiixhi ni lu diidxaʼ que biquiiñecaʼ ca libru stiʼ Biblia ni jma biaʼsi para bíʼnicaʼ dxiiñaʼ que. *

Ti Biblia ni nabé binibiáʼ binni nga Biblia de Alba ni biluxe gucuá lu siglu XV. Luis de Guzmán, ti hombre nabé risaca de España, gúdxibe ti rabinu ni láʼ Moisés Arragel gutiixhi Biblia didxastiá castizo (ni cadi nuchaʼ sti diidxaʼ) ne bisiénebe xi razón nápabe para gutiixhicabe Biblia que. Primé razón la? «modo bibiʼxhiʼ Biblia lu ca diidxaʼ ni zeeda lu latín maʼ nuchaʼ cani xcaadxi diidxaʼ» ne guiropa la? «ca binni casi laanu riʼ caquiiñeʼ gápanu ti Biblia ni napa nota ñee yaza para ganda guiénenu ca textu ni jma nagana». Dxiiñaʼ riʼ bisihuinni ni nabé guyuulaʼdxiʼ ca binni de tiempu que gúʼndacaʼ ne guiénecaʼ Stiidxaʼ Dios. Laaca bisihuinni ni nabé guyuulaʼdxiʼ ca binni nabeza España gápacaʼ Biblia ni bibiʼxhiʼ lu stiidxacaʼ.

Pur dxiiñaʼ biʼniʼ cani bitiixhi diidxaʼ ne cani biʼniʼ copiar Biblia lu Edad Media, stale binni ni guzá scuela roʼ gunda biindacaʼ ni lu stiidxacaʼ. Ngue runi, sicaríʼ guníʼ ti historiador láʼ Juan Orts González: «Ca binni ni riníʼ diidxastiá jma binibiaʼcaʼ Stiidxaʼ Dios que ca binni de Alemania ne ca binni riníʼ diidxaʼ inglés ni bibani ante de Lutero».

«Ca binni ni riníʼ diidxastiá jma binibiaʼcaʼ Stiidxaʼ Dios que ca binni de Alemania ne ca binni riníʼ diidxaʼ inglés ni bibani ante de Lutero.» (Historiador, Juan Orts González)

Neca zaqué, ra maʼ ziluxe siglu XV, bicueeza ni runibiáʼcabe casi Inquisición Española, ca binni que de gutiixhicaʼ Biblia ne de gápacaʼ ni lu diidxaʼ gulenecaʼ ne zaqué gudiʼdiʼ stale tiempu qué ninácabe ñapa binni Biblia ndaaniʼ guidxi España. Gudiʼdiʼ chonna siglu para bisaana de gúnicabe zacá. Ca tiempu nagana que, ca binni nadxibalú ni rutiixhi Biblia lu diidxastiá ndaaniʼ sti guidxi nagaʼchiʼ guluucabe ca Biblia que ndaaniʼ guidxi que. *

Casi ridúʼyanu ca, stale cosa biʼniʼ binni para nunitilucaʼ Biblia ndaaniʼ guidxi España lu Edad Media, peru qué ñanda nucueezacabe Dios ni jma napa poder (Salmo 83:1; 94:20).

Ca primé binni bitiixhi Biblia lu diidxaʼ latín, gótico, árabe ne diidxastiá, qué nudiicaʼ lugar nunitilú binni Biblia ne zaqué nga bireecheni guidubi naca España lu Edad Media ne zacaca cayuni ca binni rutiixhi Biblia yanna. Pur ni bíʼnicabe ca stale millón de binni ni riníʼ diidxastiá ni nuu lu guidubi naca Guidxilayú zanda gúʼndacaʼ Stiidxaʼ Dios lu diidxaʼ ni rindá ndaaniʼ ladxidoʼcaʼ.

^ párrafo 10 Diidxastiá, catalán, gallego ne portugués.

^ párrafo 17 Ca dxi stinu riʼ nuu jma de 540 millón de binni riníʼ diidxastiá.

^ párrafo 20 Biiyaʼ tema ni láʼ «El nombre divino y el legado de Alfonso de Zamora», lu revista La Atalaya 1 stiʼ diciembre 2011.

^ párrafo 23 Biiyaʼ tema ni láʼ «Casiodoro de Reina y su lucha por tener la Biblia en español», ni biree lu revista La Atalaya 1 stiʼ junio 1996.