Xeen tiʼ baʼax ku taasik

Blue Planet Archive/Mark Conlin

¿CHÉEN WA BEY ANCHAJIKOʼ?

Le bix u yeʼel le pejerrey californianooʼ

Le bix u yeʼel le pejerrey californianooʼ

 Le chan kay ku kʼaabaʼtik pejerrey californianooʼ kajaʼan teʼ océano Pacíficooʼ yéetel ku yeʼel tu jáal u jaʼiloʼob California (Estados Unidos) yéetel Baja California (México). Le chan kayaʼ «jach u yojel» baʼax kʼiin yéetel baʼax súutukil unaj u yeʼel utiaʼal ka kuxlak u mejniloʼob.

 Tuukulnen tiʼ lelaʼ: Le pejerrey californianooʼ ku yeʼel óoxpʼéel wa cuatro áakʼab tsʼoʼokok le luna llenaoʼ wa tsʼoʼokok u chichantal le lunaoʼ, tumen teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ ku kaʼantal u jaʼil le kʼáaʼnáaboʼ. Wa ka eʼelnak anteseʼ jeʼel u bisaʼal le jeʼob tumen le olasoʼ. Pero como ku yeʼel teʼ kʼiinoʼob u yojel unajoʼ le kéen joʼopʼok u taal le olasoʼ ku píixil le jeʼob yéetel le arena ku taaskoʼ.

Wally Skalij/Los Angeles Times via Getty Images

 U temporadail u yeʼeloʼobeʼ marzo tak septiembre, teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ le jaʼoʼ ku maas kaʼantal de áakʼab ke de kʼiin. Le pejerrey californianooʼ ku aprovechartik utiaʼal u bin tu jáal le jaʼ utiaʼal u yeʼeloʼ. Beyoʼ ku kanáantik le jeʼ utiaʼal maʼ u bisaʼal le kéen kaʼa kaʼanchajak le jaʼoʼ.

 Utiaʼal u páajtal u bin eʼeleʼ ku páaʼtik u taal junpʼéel nuxiʼ ola utiaʼal ka puʼuluk tu jáal le jaʼoʼ. Le chan kay túunoʼ tiʼ ku pʼáatal teʼ arena chʼuuloʼ yéetel ku páanik junpʼéel jool de 5 wa 8 centímetros u taamil utiaʼal u tsʼotkuba eʼeliʼ, tsʼoʼoleʼ ku fertilizartaʼal le jeʼ tumen le u xiibiloʼoboʼ. Le kéen tsʼoʼokok u yeʼeleʼ ku jíiltikuba utiaʼal u kaʼa suut ichil le jaʼoʼ, kéen taalak túun junpʼéel olaeʼ ku kaʼa bisaʼal tu taamil le kʼáaʼnáaboʼ.

 Utiaʼal u formar le mejen kayoʼoboʼ kʼaʼabéet chʼuul le arenaoʼ, yéetel utiaʼal u tsʼeejoʼobeʼ kʼaʼabéet u péeksaʼal tumen le olasoʼ. Le oʼolaleʼ kéen máanak kaʼapʼéel wa tak cuatro semanaʼobeʼ le kéen kaʼa kaʼanchajak le jaʼoʼ le mejen pejerreyoʼoboʼ ku tóopʼloʼob.

 Techeʼ, ¿bix a wilik? Le bix u yeʼel le pejerrey californianooʼ, ¿chéen wa bey anchajikoʼ wa yaan máax beete?