Ajawule pa ndandanda

Ajawule pa ndandanda wa yindu

Mabaibulo Gakamucisya ga Elias Hutter

Mabaibulo Gakamucisya ga Elias Hutter

Ana mpaka akombole kuŵalanga Baibulo ja Cihebeli cakalakala? Yili yakayikasya. Kombolekasoni kuti nganajiwoneje. Nambope, kulijiganya ya Mabaibulo gaŵili ga Cihebeli gaŵakopwesye jwamlijiganye jwine lina lyakwe Elias Hutter mpaka kwalimbikasye kuti ayamicileje mtuka wa Baibulo jakwete. Munduju jwatemi m’yaka ya m’ma 1500.

Elias Hutter jwapagwile m’tawuni ja Görlitz, m’cilambo ca Germany m’caka ca 1553. Tawuniji jili ciŵandika boda ja Germany ni cilambo ca Poland ni Czech Republic. Elias Hutter jwalijiganyisye ya yiŵeceto pa koleji ja Lutheran mumsinda wa Jena ku Germany. Ali agambile kwanisya yaka 24 ŵamsagwile kuti aŵe ticala jwamkulungwa jwaciŵeceto ca Cihebeli pa koleji jine mumsinda wa Leipzig. Elias Hutter jwasakaga kuti yindu yicenje pangani ja majiganyo. Ligongo lya yeleyi, jwatandisye sukulu mumsinda wa Nuremberg ni cakulinga cakuti ŵandu apakomboleje kulijiganya Cihebeli, Cigiliki, Cilatini, soni Cijelemani kwa yaka mcecepe. Masukulu gane nganigakombolaga kutenda yeleyi.

CAKUTESYA LUNG’WANU NI BAIBULO JA HUTTER

Mtwe wa Baibulo ja Cihebeli jaŵakopwesye Hutter mu 1587

Mu 1587, Hutter jwakopwesye Baibulo ja Cihebeli ja Malangano Gakala. Baibulo jakweji jikusakolanjidwasoni ni lina lya Cihebeli lyakuti Derekh ha-Kodesh, kugopolela kuti “Msewu Weswela.” Linali lyatyocele palilemba lya Yesaya 35:8. Ligongo lyakuti Baibuloji ŵajilembile cenene, ŵandu ŵane ŵayikene pakuŵeceta kuti “cilicose m’Baibuloji cili cakutesya lung’wanu.” Baibuloji jaliji jakamucisya mnope pakulijiganya Cihebeli.

Kuti tupikanicisye ligongo lyakwe Baibuloji jaliji jakamucisya, kwende tulole yakusawusya yaŵasimanaga nayo ŵakulijiganya pakuŵalanga Baibulo ja Cihebeli. Candanda, yilembo ya Cihebeli yaliji yakulekangana ni yilembo ya yiŵeceto yawo. Caŵili, ŵakulijiganyaŵa yalemaga kumanyilila maloŵe gejinji ga Cihebeli ligongo lya maloŵe gakupwatika kusogolo kapena kunyuma kwakwe. Mwambone, tujigale liloŵe lya Cihebeli lyakuti ne’phesh (kalembe kakwe mu Cihebeli נפשׁ), gopolela kuti “umi.” Pa Ezekieli 18:4, liloŵeli likwete yilembo yakupwaticila kunyuma ha (ה) ni kupanganya liloŵe lyakuti han·ne’phesh (הנפשׁ). Ŵakulijiganya yalemaga kumanyilila kuti liloŵe lyakuti han·ne’phesh (הנפשׁ) lipanganyidwe kutyocela ku liloŵe lyakuti ne’phesh (נפשׁ).

Pakusaka kwakamucisya ŵakulijiganya ŵakwe, Hutter jwalingenyesoni Baibulo ja Cihebeli mwalunda. Jwalakwe jwalekangenye kawonece ka maloŵe gakupwatika kusogolo kapena kunyuma ni kawonece ka maloŵe gapasikati. Maloŵe gapasikati galiji gepiliwu mnope kulekangana ni maloŵe gakupwatika kusogolo kapena munyuma. Yeleyi yakamucisyaga ŵakulijiganya kumanyilila mwangasawusya maloŵe gapasikati ga Cihebeli pakulijiganya ciŵecetoci. Pakulemba Baibulo jacisungu ja Cilambo Casambano jakola malifalesi ŵakamulicisyesoni masengo litala mpela lyeleli m’maloŵe gamwiŵanda. Ŵalembile Cihebeli pakamulicisya masengo yilembo yacisungu, nambo maloŵe gapasikati gali gepiliwu mnope kulekangana ni maloŵe gakupwatika kusogolo kapena kunyuma. Mwambone, mwaŵatendele Hutter mu Baibulo jakwe ja Cihebeli palilemba lya Ezekieli 18:4 yili yakulandana ni muŵatendele m’Baibulo Jamalifalesi m’maloŵe gamwiŵanda.

BAIBULO JA “MALANGANO GASAMBANO” MU CIHEBELI

Hutter jwalinganyisye ni kupulinta mbali ja Baibulo ja Malangano Gasambano ja yiŵeceto 12. Jwalakwe jwakopwesye Baibuloji mumsinda wa Nuremberg, mu 1599, soni ligongo lya msindawu Baibuloji jikusamanyika kuti Nuremberg Polyglot. Hutter jwasacililaga kupata mbali ja Malangano Gasambano mu Cihebeli kuti ajipwatice m’Baibulo jakweji. Nambo jwatite atamose ali “ajonasile mbiya syejinji” kuti yeleyi yikombolece, mbiyasyo mpaka sigambe kwinjila m’mesi. * M’yoyo, jwasagwile yakugopolela jika Malangano Gasambano kutyosya mu Cigiliki kwawusya mu Cihebeli. Hutter jwalesile yakwe yosope ni kulipeleka pagopolela Baibuloji. Jwalakwe jwamalisisye gopolelaku m’caka cimpepe.

Ana umbone wa Baibulo ja Cihebeli ja Malangano Gasambano jaŵagopolele Hutter waliji wamtuli? Mu 1891, mundu jwine jwakumanyilila cenene Cihebeli lina lyakwe Franz Delitzsch jwalembile kuti, “Baibulo jakweji ŵajigopolele m’ciŵeceto cacaliji cakusoŵa kwa Aklistu ŵajinji. Nambope mpaka apano Baibuloji jili jambone kujikamulicisya masengo ligongo jwalolecesyaga kuti akusagula maloŵe gakuŵajilwa.”

MABAIBULO GAKWE GALI GAKAMUCISYA MPAKA APANO

Hutter nganasicila ni masengo gakwe gagopolela, mwine ligongo lyakuti Mabaibulo gakwe nganigajendaga malonda. Nambope, masengo gakwe gakamucisye mundaŵijo soni gali gakamucisya mpaka apano. Mwambone, mu 1661, William Robertson jwalinganyisyesoni Baibulo ja Malangano Gasambano ja Cihebeli ja Hutter ni kujipulinta. Nombe najo Richard Caddick jwatesilesoni mpela yeleyi mu 1798. Hutter paŵagopolelaga Baibulo jakwe ja Malangano Gasambano kutyocela ku Cigiliki candanda kwawusya mu Cihebeli, pasimene maloŵe gakuti Kyʹri·os (Ambuje) kapena gakuti The·osʹ (Mlungu) mu ngani jakamwile maloŵe kutyocela ku Malangano Gakala nambo jikwamba ya Yehofa, jwalembagapo kuti “Yehofa” (יהוה, JHVH). Atamose payiweni kuti nganiji jikwamba ya Yehofa nambo nganajikamula maloŵe kutyocela ku Malangano Gakala, ŵalembaga linali. Yeleyi yili yakusangalasya ligongo m’Mabaibulo gejinji ga Malangano Gasambano mwangali lina lisyesyene lya Mlungu. Nambo Baibulo jiŵagopolele Hutter jalosisye kusosekwa kwakuwucisya lina lya Mlungu m’Malemba Gacigiliki Gaciklistu.

Lisiku line pacaciliwona lina lisyesyene lya Mlungu lyakuti Yehofa, pakuŵalanga Malemba Gacigiliki Gaciklistu, cakumbucile masengo gaŵatesile Elias Hutter pakuwucisya linali m’Mabaibulo gakwe ga Cihebeli.

^ ndime 9 Ndaŵiji mkanijiyice, ŵandu ŵane ŵaliji a alinganyisye Baibulo ja Cihebeli ja Malangano Gasambano. Jumo mwa ŵanduŵa jwaliji Simon Atoumanos mu 1360. Soni jwine jwaliji jwamlijiganye jwa ku Germany lina lyakwe Oswald Schreckenfuchs mu 1565. Mabaibuloga nganagawandisya mwamti apano gasoŵile kwene.