NXUNGETO: Varhangeri vo tala va tipolitiki ni va vukhongeri va endle xikungu xo herisa rungula ra Bibele. Ko tala a va tirhisa vulawuri bya vona leswaku va sivela vanhu ku va ni Bibele, ku yi kandziyisa kumbe ku yi hundzuluxela. Xiya swikombiso swimbirhi:

• Kwalomu ka 167 B.C.E.: Hosi Antiochus Epiphanes wa ndyangu wa Seleucus, loyi a a lava ku sindzisa Vayuda leswaku va hlanganyela eka vukhongeri bya Xigriki, u lerise leswaku tikopi hinkwato ta Matsalwa ya Xiheveru ti herisiwa. N’wamatimu Heinrich Graetz u tsale leswaku vatirhela mfumo va Hosi Antiochus “loko va kuma tibukunsongwa leti nga ni Nawu a va ti handzulela va tlhela va ti hisa naswona a va dlaya vanhu lava a va ti hlaya leswaku va kuma nchavelelo.”

• Kwalomu ka 800 wa malembe lama hundzeke: Varhangeri van’wana va Khatoliki va hlundzukisiwe hi leswi swirho swin’wana swa kereke leswi a swi nga ri vafundhisi a swi chumayela leswi Bibele yi swi dyondzisaka ematshan’weni ya tidyondzo ta Makhatoliki, sweswo swi endle leswaku xirho xin’wana ni xin’wana lexi a xi ri ni tibuku ta Bibele handle ka Tipisalema ta Xilatini xi tekiwa tanihi muxandzuki. Huvo yin’wana ya kereke yi lerise vavanuna va yona leswaku “nkarhi ni nkarhi va lavisisa vaxandzuki volavo hi vukheta . . . hi ku secha miti hinkwayo ni tindhawu hinkwato leti vaxandzuki lava a va ehleketeleriwa ku va ni tibuku ta Bibele a va tshama eka tona. . . . Yindlu leyi a ku ta kumiwa muxandzuki eka yona a yi fanele yi mbundzumuxiwa.”

Loko vakaneti va Bibele a va lo humelela eka matshalatshala ya vona ya ku yi herisa, rungula ra yona a ri ta va ri nga ri kona namuntlha.

NDLELA LEYI BIBELE YI PONEKE HA YONA: Xikongomelo xa Hosi Antiochus a ku ri ku herisa vukhongeri bya Vayuda eIsrayele, kambe a va hangalake ni matiko. Swidyondzi swi ringanyeta leswaku emalembeni ya va 100, Vayuda vo tlula 60 wa tiphesente se a va tshama ematikweni man’wana. Vayuda a va hlayise tikopi ta Matsalwa emasinagogeni ya vona, ku nga Matsalwa lama tirhisiweke hi vanhu vo tala ni Vakreste.​—Mintirho 15:21.

Kwalomu ka 800 wa malembe lama hundzeke, vanhu lava a va rhandza Bibele va tiyisele ku xanisiwa naswona va hambete va hundzuluxela ni ku kopa Matsalwa. Hambiloko muchini wo kandziyisa wu nga si endliwa hi va 1450, swiphemu swo karhi swa Bibele swi nga ha endleka leswaku se a swi kumeka hi tindzimi ta kwalomu ka 33. Endzhaku ka sweswo, Bibele yi hundzuluxeriwe ni ku kandziyisiwa hi ndlela yo hlamarisa swinene.

VUYELO: Ku nga khathariseki nxungeto wa tihosi ta matimba ni wa vafundhisi lava kanganyisaka, Bibele i buku leyi hangalasiweke yi tlhela yi hundzuluxeriwa ku tlula tibuku hinkwato ematin’wini. Yi antswise milawu ni tindzimi ta matiko yo tala, ku katsa ni vutomi bya vanhu va timiliyoni.