HAMBILESWI BIBELE YI NGA RIKI BUKU YA SAYENSE, KAMBE YI NI RUNGULA LERI TWISISIWEKE ENDZHAKU KA NKARHI WO LEHA RI TSARIWILE. XIYA SWIKOMBISO SWI NGA RI SWINGANI LESWI LANDZELAKA.

Xana vuako hinkwabyo byi ni masungulo?

Vativi va sayense va tshame va vula leswaku a swi tano. Kambe sweswi va pfumela leswaku vuako hinkwabyo byi ni masungulo. Kambe i khale Bibele yi swi vurile sweswo.—Genesa 1:1.

Hi xihi xivumbeko xa misava?

Enkarhini wa khale, vanhu vo tala a va ehleketa leswaku misava i xiphepherhele. Kwalomu ka malembe ya 2 400 lama hundzeke, van’wasayense va Magriki va ringanyete leswaku i xirhendzevutana. Kambe a ku ri khale Esaya mutsari wa Bibele a kombetele eka “xirhendzevutana xa misava”, a tirhisa rito leri nga tlhelaka ri vula “xivumbeko lexi fanaka ni bolo” kwalomu ka malembe ya 2 700 lama hundzeke.—Esaya 40:22.

Xana swi nga koteka leswaku swilo swa le xibakabakeni swi onhaka?

Mutivi wa sayense wa Mugriki, Aristotle la hanyeke eka malembe ya kwalomu ka 2 300 lama hundzeke, u dyondzise leswaku swilo leswi onhakaka i swa laha misaveni ntsena, kasi loko ku ri swilo leswi hi swi vonaka exibakabakeni a swi cinci kumbe ku onhaka. Ku hele madzana ya malembe vanhu va ri karhi va swi tshemba sweswo. Kambe se swi endla malembe ya kwalomu ka 200 vativi va sayense va te ni mhaka ya ku onhaka ka swilo. Va vule leswaku swilo hinkwaswo swa le xibakabakeni swa onhaka. U n’wana wa vativi volavo va sayense ku nga Lord Kelvin, u xiye leswi Bibele yi swi vulaka hi matilo ni misava loko yi ku: “Ma ta hlakala hinkwawo ku fana ni nguvu.” (Pisalema 102:25, 26) Kelvin a a tshemba leswaku Xikwembu xi ta sivela ku onhaka koloko leswaku xi sirhelela ntumbuluko wa xona hilaha Bibele yi dyondzisaka hakona.—Eklesiasta 1:4.

I yini lexi seketeleke tipulanete to tanihi misava ya hina?

Aristotle, u dyondzise leswaku swilo swa le xibakabakeni swi le ndzeni ka swirhendzevutana leswi vonikelaka, xin’wana xi ri ehenhla ka xin’wana naswona misava yi le xikarhi ka hinkwaswo. Kwalomu ka malembe ya 250 lama hundzuke, van’wasayense va sungule ku pfumela leswaku tinyeleti ni tipulanete swi lenga empfhukeni. Kambe eka buku ya Yobo, leyi tsariweke eka malembe lama tlulaka 3 000 lama hundzeke, hi hlaya leswaku muvumbi u ‘hayeke misava ehenhla ka hava.’—Yobo 26:7.

HAMBILESWI BIBELE YI NGA RIKI BUKU YA SWA VUTSHUNGURI, YI NI MILAWU LEYI TIRHISIWAKA EKA SWA RIHANYO NI SWESWI

Ku hambanisa vanhu lava vabyaka ni van’wana.

Eka Nawu lowu a wu nyikiwe Muxe, a swi nga pfumeleriwi leswaku vanhu lava nga ni nhlokonho va tshama ni vanhu van’wana. Kambe ku sukela loko ku ve ni mintungu emalembeni ya va 500-1500 C.E, madokodela ma dyondze ku tirhisa nawu lowu, lowu wa ha tirhaka ni namuntlha.—Levhitika tindzima 13 na 14.

Ku hlamba mavoko loko u khumbe ntsumbu.

Hakanyingi madokodela a ma nga hlambi mavoko loko ma khoma vanhu lava vabyaka endzhaku ko khoma ntsumbu ku ta fikela kwalomu ka malembe ya 150 lama hundzeke. Sweswo swi endle leswaku ku fa vanhu vo tala. Kambe Nawu lowu a wu nyikiwe Muxe a wu swi vurile leswaku un’wana ni un’wana la khumbeke ntsumbu a nga tenganga. Wu tlhele wu vula leswaku munhu loyi a khumbeke ntsumbu a fanele a basisiwa hi mati. Hakunene leswi Bibele yi swi dyondzisaka swa pfuna ni le ka swa vutshunguri.—Tinhlayo 19:11, 19.

Thyaka ra vanhu.

Lembe ni lembe vana lava tlulaka hafu ya miliyoni va fa hi vuvabyi bya nchuluko, lebyi vangiwaka hi thyaka ra vanhu leri nga erivaleni. Nawu lowu a wu nyikiwe Muxe a wu swi vurile leswaku thyaka ra munhu ri fanele ri seleteriwa, ri va ekule ni laha vanhu va tshamaka kona.—Deteronoma 23:13.

Nkarhi lowu faneleke wa ku yimba.

Nawu wa Xikwembu wu vule leswaku n’wana wa mufana a a fanele a yimbisiwa loko a ri ni masiku ya nhungu. (Levhitika 12:3) Eka vana lava ha ku velekiwaka, ngati yi kota ku mpfempfa kahle endzhaku ka masiku ya nkombo va velekiwile. Eminkarhini ya Bibele ku nga si va ni matshungulelo ya manguva lawa, a ku ri vutlhari ku yimbisa n’wana endzhaku ka masiku ya nkombo.

Ndlela leyi mintlhaveko ya hina yi khumbaka rihanyo ra hina ha yona.

Valavisisi va swa vutshunguri ni van’wasayense va vula leswaku mintlhaveko yo fana ni ku tsaka, ntshembo, ku khensa ni ku rivalela swi endla leswaku hi va ni rihanyo lerinene. Bibele yi ri: “Mbilu leyi tsakeke i muhanyisi lonene, kambe moya lowu tshovekeke wu omisa marhambu.”—Swivuriso 17:22.