NHLOKOMHAKA YA XIFUNENGETO | XANA SAYENSE YI SIVE BIBELE?

Xana Sayense Yi Ku Pfuna Njhani?

TLANGA

Xihlamusela marito xin’wana xi vula leswaku sayense “i dyondzo ya swilo swa ntumbuluko ni vuako hinkwabyo, hi ku kambisisa ni ku endla vulavisisi.” Kambe ku endla ntirho lowu a hi matlangwana. Van’wasayense va endla ntirho lowu ku ringana mavhiki, tin’hweti kumbe malembe. Minkarhi yin’wana ku tikarhata ka vona ko va nyuku wa mbyana kambe minkarhi yo tala va humelela. Xiya swikombiso swi nga ri swingani.

Khampani ya le Yuropa yi endle xitirhisiwa xo basisa mati yi tirhisa pulasitiki yo tiya swinene ni sefo leyi basisaka mati leswaku vanhu va nga khomiwi hi mavabyi lama vangiwaka hi ku nwa mati lama thyakeke. Switirhisiwa swo fana ni lexi swi tirhisiwa ni loko ku humelele timhangu ta ntumbuluko to fana ni ku tsekatseka ka misava loku veke kona eHaiti hi 2010.

Tisethalayiti ti kota ku endla nchumu wo komba ndlela lowu vuriwaka Global Positioning System (GPS). Eku sunguleni nchumu lowu a wu endleriwe ku tirhisiwa hi masocha enyimpini, kasi namuntlha wu kongomisa vachayeri va mimovha, va swihahampfhuka, va swikepe hambi ku ri vahloti ni vakhandziyi va tintshava. Van’wasayense va pfune ngopfu hi ku endla xitirhisiwa lexi hikuva swa hi olovela ku fika laha hi lavaka ku ya kona.

Xana u tirhisa selfoni, khompyuta kumbe Internet? Xana u swi xiyile leswaku vutshunguri lebyi antswisiweke hikwalaho ka sayense byi endla leswaku hi tshunguriwa hi ndlela yo antswa swinene? Xana u pfa u famba hi xihahampfhuka? Loko swi ri tano, wa pfuneka hikwalaho ka vutivi bya sayense. Sayense ya ku pfuna hi tindlela to tala.

LAHA SAYENSE YI TSANDZEKAKA KONA

Vativi va sayense va manguva lawa va le ku ringeteni ku antswisa vutivi bya vona hi ku kambisisa swilo swa ntumbuluko hi vuenti. Van’wasayense va le ku lavisiseni ndlela leyi athomo yi tirhaka ha yona, kasi van’wana va ringeta ku hlayela nkarhi va tlhelela endzhaku leswaku va ta twisisa masungulo ya vuako. Loko va ri karhi va lavisisa ni ku kambisisa, va fika ni le vugimamusi bya swilo leswi nga vonakiki, van’wasayense van’wana va ni ntshembo wa leswaku, loko Xikwembu lexi ku vulavuriwaka ha xona eBibeleni xi ri kona, va fanele va kota ku xi kuma.

Kasi van’wasayense van’wana ni vativi va filosofi va ya emahlweni va endla vulavisisi. Va yisa emahlweni dyondzo leyi mutsari Amir D. Aczel a yi vulaka “mhaka ya van’wasayense ya leswaku Xikwembu a xi kona.” Hi xikombiso, mutivi wa sayense loyi a dumeke u vule leswaku “leswi ku nga riki na vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku ku ni Xikwembu lexi tumbuluxeke vuako, swi komba leswaku xikwembu xexo a xi kona.” Van’wana va vula leswaku swilo leswi endliweke hi Xikwembu lexi Bibele yi vulavulaka ha xona, ko va “masalamusi” ni “mintsheketo.” a

Kambe mhakankulu hi leswaku: Xana van’wasayense va tiva swilo hinkwaswo lerova va nga kota ku hi nyika nhlamulo leyi tiyeke? Doo! Van’wasayense va endle nhluvuko eka swilo swo tala, kambe va swi xiya leswaku ka ha ri ni swo tala swinene leswi va nga swi tiviki. Loko Steven Weinberg n’wasayense tlhelo muwini wa sagwadi ra Nobel a vulavula hi ntumbuluko, u te: “A hi nge pfuki hi wu twisise hi ku helela ntumbuluko.” Profesa Martin Rees, loyi a nga exikhundlheni lexi vuriwaka Astronomer Royal wa le Great Britain u tsale a ku: “Ku ni swilo leswi vanhu va nga ta ka va nga swi twisisi.” Ntiyiso wa mhaka hi leswaku, van’wasayense a va si twisisa ntumbuluko hilaha ku heleleke, ku suka eka sele leyitsongo ku ya eka vuako hinkwabyo. Xiya swikombiso leswi landzelaka:

Vativi va swilo swa ntumbuluko a va swi twisisi hi ku helela leswi endlekaka endzeni ka tisele, ndlela leyi tisele ti tirhisaka matimba ha yona, ti humesaka tiphrotheyini ni ndlela leyi ti avanaka ni ku andza ha yona.
Hinkwerhu ha khumbeka hi leswi endlekaka hikwalaho ka nkokamisava. Kambe van’wasayense a va swi twisisi leswaku kahlekahle wu tirha njhani. A va swi tivi leswaku wu endla njhani leswaku loko munhu a tlulela ehenhla a kota ku vuyela ehansi ni leswaku wu wu khoma njhani n’weti leswaku wu kota ku rhendzeleka hi misava.
Vativi va dyondzo ya vuako bya swilo leswi nga matilweni va vula leswaku kwalomu ka 95 wa tiphesente ta swiaki leswi vumbeke matilo a swi vonaki hi ku tirhisa switirhisiwa swa sayense. Va swi vula swiaki ni matimba lama nga vonakiki. A swi tiviwi leswaku kahlekahle swiaki leswi swi endliwe hi yini.

Ku ni swin’wana swo tala leswi pfilunganyaka ni ku hlamarisa van’wasayense. Xana yoleyo i mhaka leyi hi faneleke hi yi tekela enhlokweni? Mutsari la dumeke wa timhaka ta sayense u ri: “swi tele leswi hi nga swi tiviki ku tlula leswi hi swi tivaka. Ndzi ehleketa leswaku sayense yi fanele yi ku endla u lava ku tiva swo tala ku nga ri ku ku pfala mahlo.”

Loko u tivutisa leswaku xana sayense yi ta siva Bibele ni ku endla leswaku vanhu va nga pfumeli eka Xikwembu, xiya leswi: Loko van’wasayense ni michini ya vona ya matimba va kota ku dyondza switsongo ntsena hi ntumbuluko, xana swa twala ku vula leswaku swilo leswi va nga kotiki ku swi kambisisa a swi kona? Emakumu ka xihloko xo leha lexi a xi vulavula hi matimu ni nhluvuko wa vutivi bya tinyeleti, Encyclopedia Britannica yi ba nhloko ya mhaka loko yi ku: “Hambileswi hi heteke malembe ya kwalomu ka 4 000 hi dyondza hi vuako lebyi nga lo mphaa hi tinyeleti, a hi tivi swo tala hi byona ku fana ni vanhu va khale va le Babilona.”

Timbhoni ta Yehovha ti xixima lunghelo ra munhu un’wana ni un’wana ra ku tiendlela xiboho emhakeni leyi. Hi tiyimisele ku landzela nkongomiso wa Bibele lowu nge: “Ku anakanyela ka n’wina a ku tiviwe hi vanhu hinkwavo.” (Vafilipiya 4:5) Hi ku landza mongo wa tsalwa leri, hi ku rhamba leswaku u kambisisa ndlela leyi sayense ni Bibele swi pfumelelanaka ha yona.

a Vanhu van’wana a va pfumelelani ni Bibele hikwalaho ka leswi va dyondzisiweke swona etikerekeni, swo fana ni leswaku misava yi le xikarhi ka vuako hinkwabyo lebyi endliweke ni leswaku Xikwembu xi endle misava hi masiku ya tsevu lama leheke tiawara ta 24.—Hlaya bokisi le ri nge “ Leswi Bibele Yi Swi Vulaka Ni Timhaka Ta Sayense Leti Tiyisekisiweke.”

Leswi Bibele Yi Swi Vulaka Ni Timhaka Ta Sayense Leti Tiyisekisiweke

Bibele a yi vuli leswaku yona i buku ya sayense. Hambiswiritano, vatsari va yona va tsale timhaka leti pfumelelanaka ni sayense leti nga tsakisaka van’wasayense. Swikombiso swin’wana hi leswi:

Vukhale bya misava ni vuako hinkwabyo

Van’wasayense va ringanyeta leswaku misava yi ni malembe ya kwalomu ka tibiliyoni ta mune yi ri kona naswona vuako hinkwabyo byi ni kwalomu ka 13 ku ya eka 14 wa tibiliyoni ta malembe byi ri kona. Bibele a yi hi byeli leswaku vuako byi tumbuluxiwe rini. A ku na laha yi tiyisekisaka leswaku misava yi ni magidi mangani ya malembe yi ri kona. Ndzimana yo sungula ya Bibele yi ri: “Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxe matilo ni misava.” (Genesa 1:1) Mhaka yoleyo yi pfuna van’wasayense ku kumbetela leswaku misava yi ni malembe mangani yi ri kona.
Ku lunghisiwa ka misava leswaku ku tshama vanhu

Genesa ndzima yo sungula yi tirhisa rito leri nge, “siku” ku pima nkarhi eka xiyenge ha xin’we loko misava yi ri eku lunghisiweni leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi ta tshama eka yona. Xilo xo hetelela lexi tsalwa leri ri vulavulaka ha xona i ku vumbiwa ka vanhu. Bibele a yi hi byeli leswaku “masiku” lawa ya tsevu yo tumbuluxa a ma lehe nkarhi wo tanihi kwihi. Ematshan’weni ya sweswo, yi pfumelela van’wasayense va tiendlela vulavisisi ku tiva leswaku a ma lehe nkarhi wo tanihi kwihi. Ha swi tiva leswaku “masiku” yo tumbuluxa a ma lehe ku tlula masiku lama tolovelekeke ya tiawara ta 24.
Xana misava yi yime ehenhla ka yini?

Bibele yi vula leswaku misava yi hayekiwe “ehenhla ka hava.” (Yobo 26:7) A ku na laha yi vulaka leswaku misava yi tshame ehenhla ka tindlopfu letikulu leti yimeke ehenhla ka mfutsu, hilaha mintsheketo ya khale yi vulaka hakona. Ematshan’weni ya sweswo, yi pfumelela van’wasayense ku tiendlela vulavisisi. Loko nkarhi wu ri karhi wu famba Nicolaus Copernicus na Johannes Kepler va hlamusele ndlela leyi tipulanete ti rhendzelekaka dyambu ha yona ti kongomisiwa hi matimba lama nga vonakiki. Endzhakunyana, Isaac Newton u kombise ndlela leyi nkokamisava wu lawulaka ku rhendzeleka ka tipulanete ha yona.
Swiletelo malunghana ni ku basa ni ku lawula mavabyi

Buku ya Levhitika yi ni swiletelo leswi a swi nyikiwe Vaisrayele, leswi a swi kombisa ndlela leyi a va fanele ku papalata mavabyi lama tlulelaka ha yona, ku katsa ni ku hambanisa vanhu lava nga ni mavabyi lama tlulelaka eka van’wana. Nawu lowu tsariweke eka Deteronoma 23:12, 13 wu lerise Vaisrayele leswaku loko va ya ehandle ka nxaxa ku ya tipfuna, a va fanele ku funengeta thyaka ra vona. Van’wasayense ni madokodela va xiye nkoka wa endlelo leri eka malembe ya 200 lama hundzeke.

Rungula ra Bibele leri wa ha ku ri hlayaka ri tsariwe khale swinene. Xana vatsari volavo va Bibele va swi kotise ku yini ku tsala rungula ro tano leri pfunaka, hambileswi vanhu lava dyondzekeke va nkarhi wolowo a va nga ri tivi? Mutsari wa Bibele u hlamula a ku: “Tanihi leswi matilo ma tlakukeke ku tlula misava, hikwalaho tindlela ta mina ti tlakukile ku tlula tindlela ta n’wina, ni miehleketo ya mina ku tlula miehleketo ya n’wina.”—Esaya 55:9.