A NGA kona loyi a tsakelaka ku vabya. Ku vabya a swi tsakisi naswona swi koxa mali. Loko u vabya a wu koti ku ya exikolweni, a wu koti ku tirha leswaku u kuma mali ni ku khathalela ndyangu wa wena. Swi nga ha lava leswaku u kuma munhu loyi a nga ta ku khathalela ku tlhela ku laveka mali leswaku u xava mirhi kumbe ku hakelela vutshunguri.

Ku vuriwa leswaku khombo ri balekeriwa ra ha ri kule. Vuvabyi byin’wana a hi nge swi koti ku byi balekela. Hambiswiritano, swi tele leswi u nga swi endlaka leswaku u antswisa kumbe u tivangela mavabyi. Xiya swilo swa ntlhanu leswi u nga swi endlaka leswaku u antswisa rihanyo ra wena.

Tliliniki ya Mayo yi vula leswaku “yin’wana ya tindlela to antswa ya ku balekela mavabyi ni ku va u nga ma hangalasi” i ku hlamba mavoko. Loko munhu a tinwaya tinhompfu kumbe mahlo a nga hlambanga mavoko ma ri ni switsongwatsongwana, a nga khomiwa hi mukhuhlwana hi ku olova. Ndlela leyinene ya ku swi balekela, i ku hlamba mavoko nkarhi na nkarhi. Ku basa swi nga tlhela swi sivela ku khomiwa hi mavabyi lama nga ni khombo swinene yo tanihi nyumoniya, vuvabyi bya nchuluko, ku nga mavabyi lama dlayaka vana lava tlulaka timiliyoni timbirhi hi lembe lava nga ehansi ka malembe ya ntlhanu. Hambi ku ri mavabyi ya Ebola, ma nga hunguteka hi ku titoloveta ku hlamba mavoko.

Ku ni minkarhi leyi hakunene ku hlamba mavoko ku nga ka nkoka swinene eka rihanyo ra wena ni ra van’wana. U fanele u hlamba mavoko:

• Loko u huma exihambukelweni.

• Endzhaku ko cinca n’wana leyiri kumbe ku n’wi yisa exihambukelweni.

• Emahlweni ni le ndzhaku ko pfuna munhu loyi a vavisekeke.

• Emahlweni ni le ndzhaku ko khathalela munhu loyi a vabyaka.

• Loko u nga si lunghiselela swakudya, ku swi phamela kumbe u nga si dya.

• Endzhaku ka ku entshemula, u khohlola kumbe u basisa tinhompfu.

• Endzhaku ko khoma xiharhi kumbe xifuwo kumbe ku susa thyaka ra xona.

• Endzhaku ko olela thyaka.

U nga ku tekeli ehansi ku basisa mavoko ya wena. Vukambisisi byi kombisa leswaku nhlayo ya vanhu vo tala lava tirhisaka swihambukelo swa mani na mani, a va hlambi mavoko kumbe a va ma hlambi kahle. U fanele u ma hlamba njhani mavoko?

• Sungula u ma chela mati ivi u ma tota xisibi.

• Chukucha mavoko kukondza xisibi xi humesa khuvi, u basisa ni minwala, tintiho hinkwato ni le ndzhaku ka mavoko ni le xikarhi ka tintiho.

• Tichukuche nkarhi lowu ringanaka tisekoni ta 20.

• Basisa mavoko hi mati lama baseke.

• Ma sule hi thawula kumbe lapi leri baseke.

Ku endla leswi i nchumu wo olova kambe swi sivela mavabyi ni ku ponisa vutomi.

EMATIKWENI man’wana a swi olovi leswaku ndyangu wu kuma mati lama baseke. Nakambe ku kuma mati lama baseke ku nga va xiphiqo kun’wana ni kun’wana loko ndhawu leyi tiko ri kumaka mati eka yona yi nga ha basanga hikwalaho ka dyandza, xidzedze, ku onhaka ka tiphayiphi kumbe swin’wana. Loko mati ma nga humi endhawini leyi baseke kumbe ma nga hlayisekanga, ma va ni switsongwatsongwana leswi humaka eka switsotswana, kholera, ma vanga nchuluko lowu dlayaka, thayifodi, vuvabyi bya xivindzi ni byin’wana. Mati lama nga basangiki i xin’wana xa swilo leswi vangaka swiviko swa kwalomu ka 1,7 wa tibiliyoni swa vuvabyi bya nchuluko lembe ni lembe.

Ku vuriwa leswaku hakanyingi kholera yi vangiwa hi ku va munhu a nwa kumbe ku dya swakudya leswi nga ni switsongwatsongwana swa thyaka ra vanhu lava vabyaka. U nga endla yini leswaku u tisirhelela hambi ku ri endzhaku ka mhangu ya ntumbuluko?

• Tiyiseka leswaku mati lawa u ma nwaka ma basile hambi ku ri mati lawa u hlambaka meno ha wona, lawa u ma omisaka eka xigwitsirisi, u hlantswaka ha wona swakudya ni swibya kumbe u swekaka ha wona.

• Loko ku ri leswaku mati lawa u ma tirhisaka ma huma endhawini leyi nga basangiki, sungula u ma virisa u nga se ma tirhisa kumbe u ma chela tikhemikhali ta ku basisa mati.

• Loko u tirhisa tikhemikhali to tanihi chlorine, kumbe swin’wana landzela nkongomiso lowu nyikeriweke.

• Tirhisa swilo swo basisa mati loko swi ri kona kumbe swi koteka.

• Loko swilo swa ku basisa mati swi nga ri kona, chela mathonsi mambirhi ya jiki leyi tirhisiwaka ekaya eka litara yin’we ya mati, u swi hlanganisa kahle ivi u ma veka ku ringana timinete ta 30 u nga si ma tirhisa.

• Minkarhi hinkwayo mati wolawo ma veke eka swilo leswi baseke, leswi pfalekaka leswaku ma sirheleleka.

• Loko u ka mati lawa u ma basiseke, tiyiseka leswaku nchumu lowu u nga ta wu tirhisa wu basile.

• Khoma swilo swo chela mati hi mavoko lama baseke naswona loko u ka mati lawa u ma nwaka, u nga nghenisi tintiho kumbe voko eka wona.

LOKO u nga dyi swakudya leswinene leswi nga ni rihanyo a wu nge vi na rihanyo lerinene. U fanele u va ni vuxiyaxiya loko u chela munyu, mafurha, chukela eswakudyeni naswona u nga swi cheli ku tlula mpimo. Mihandzu ni matsavu i swa nkoka naswona u nga dyi muxaka wun’we wa swakudya. Loko u xava xinkwa, rhayisi ni swakudya swin’wana, i swa nkoka ku kambela swakudya leswi u swi xavaka loko swi ri ni mavele. Swakudya leswi nga ni mavele swi ni rihanyo ku tlula swin’wana leswi gayiweke ngopfu. Leswaku miri wu kuma tiphrotheyini, dyana nyama yitsongo yo tshwuka ni ya huku kambe loko swi koteka nhlampfi yi dye masiku yo hlayanyana evhikini. Ematikweni man’wana swa koteka ku kuma tiphrotheyini eka matsavu yo karhi.

Loko u dya swilo swo tsokombela ni leswi nga ni mafurha u ta va ekhombyeni ra ku nyuhela ngopfu. Leswaku u papalata khombo rolero, nwana mati yo tala ematshan’weni ya ku nwa swo tsokombela. Dyana ngopfu mihandzu ematshan’weni ya ku dya swo tsokombela. Hunguta ku dya swakudya leswi nga ni mafurha swo tanihi tisoseji, nyama, botere, makhekhe ni chizi. Loko u sweka tirhisa mafurha lama nga ni rihanyo.

Loko u dya ngopfu munyu swi ta endla leswaku u va ni high blood. Loko u ri ni xiphiqo lexi, kambisisa rungula leri tsariweke laha swakudya swi cheriweke kona. Ematshan’weni ya ku tirhisa munyu, tirhisa swinyunyeteri leswi nga ni rihanyo leswi endliweke hi swimilana.

Ku xiyisisa mpimo wa swakudya leswi u swi dyaka, i swa nkoka ku fana ni ku xiyisisa leswi u swi dyaka. Loko u xurhile kumbe u nga twi ndlala, u nga dyi.

Ku dya swakudya leswi nga riki na rihanyo swi ni khombo ku fana ni ku dya swakudya leswi se swi onhakeke. Swakudya swin’wana ni swin’wana swi nga va ni khombo loko swi nga lunghiseleriwi kahle ni ku nga vekiwi endhawini leyi faneleke. Lembe ni lembe, eAmerika munhu un’we eka va tsevu u khomiwa hi mavabyi lama vangiwaka hi swakudya leswi nga lunghiseleriwangiki hi ndlela leyinene. Vo tala va tlhela va hlakarhela kambe van’wana va fa. U nga endla yini leswaku u nga vi ekhombyeni?

• Matsavu ma mila emisaveni leyi swi nga endlekaka yi cheriwe manyoro kutani u fanele u ma hlantswisisa u nga si ma sweka.

• Loko u nga si sungula ku sweka, hlamba mavoko hi xisibi, u hlantswa lexi u nga ta tsemelela eka xona, lexi u nga ta tsemelela ha xona, laha u nga ta swi chela kona ni laha u nga ta tirhela kona.

• U nga hoxi swakudya exibyeni kumbe endhawini leyi a ku ri ni swakudya swimbisi swo tanihi, matandza, huku, nyama kumbe nhlampfi u nga yi hlantswanga yi basa hikuva sweswo swi nga vanga mavabyi.

• Sweka swakudya swi wupfa naswona loko ku ri ni leswi saleke leswi nga ta ka swi nga dyiwi hi nkarhi wolowo, hatla u swi veka efrijini.

• Loko maxelo ma ri 32°C swakudya swi nga vekiwanga efrijini ku hundza awara kumbe ku tlula tiawara timbirhi, swi cukumete.

KU NGA khathariseki leswaku u ni malembe mangani, u fanele u endla vutiolori nkarhi na nkarhi leswaku u va ni rihanyo lerinene. Namuntlha vanhu vo tala a va endli vutiolori. Ha yini ku endla vutiolori swi ri swa nkoka? Loko u endla vutiolori swi ku pfuna leswaku u:

• Etlela kahle.

• U tshama u ri ni matimba.

• U va ni marhambu ni misiha leyi tiyeke

• Ntiko wa miri wu va wunene

• U nga vi ekhombyeni ro khomiwa hi ntshikilelo

• U hanya nkarhi wo leha

Loko u nga endli vutiolori u va ekhombyeni ra ku khomiwa hi:

• Mavabyi ya mbilu.

• Mavabyi ya chukele ya type 2.

• High blood.

• Ku tlakuka ka cholesterol.

• Vuvabyi bya ku oma rihlanguti.

Leswaku u nga endla vutiolori byihi, swi ya hi malembe ya wena ni rihanyo ra wena. Hikwalaho, i swinene leswaku u sungula u vutisa dokodela wa wena hi mhaka leyi. Vulavisisi byo hambanahambana byi vula leswaku siku ni siku vana va fanele va endla vutiolori byo karhi ku ringana awara. Vanhu lavakulu va fanele va endla vutiolori byo karhi ku ringana tiawara timbirhi ni hafu kumbe awara ni timinete ta 15 vhiki ni vhiki.

Endla vutiolori lebyi u byi tsakelaka. U nga ha tlanga basketball, thenisi, bolo ya milenge, u famba hi ku hlatlisa, ku famba hi xikanyakanya, u tirha entangeni, u pandzela tihunyi, u tluta hi xikwekwetsu, u hlambela, u tsutsuma kumbe vutiolori byin’wana. U nga swi tivisa ku yini loko vutiolori byi ri lava matimba swinene kumbe byi olova? Lexi nga ku pfunaka hileswaku loko byi nga lavi matimba swinene wa swi kota ku tiolola u ri karhi u vulavula kasi lebyin’wana u tsandzeka ni ku vulavula ni munhu loko u ri karhi u byi endla.

Nkarhi lowu munhu a faneleke a wu heta a etlele wa hambana hi ku ya hi munhu. Tincece to tala ti etlela tiawara ta 16 ku ya eka 18 hi siku, vana lava ha ku sungulaka ku famba va etlela kwalomu ka 14 wa tiawara kasi lava se va nghenaka xikolo xa tindzumulo va etlela tiawara ta kwalomu ka 11 kumbe 12. Lava sungulaka ku nghena xikolo va fanele va etlela tiawara ta khume, vantshwa va etlela tiawara ta kaye kumbe khume kasi vanhu lavakulu va etlela tiawara ta nkombo kumbe nhungu.

Ku etlela nkarhi lowu ringaneke i swa nkoka. Hi ku ya hi vatshila, ku etlela nkarhi lowu ringaneke i swa nkoka leswaku:

• Vana va kula kahle.

• U kota ku dyondza u tlhela u hlayisa rungula lerintshwa.

• Tihomoni leti fambisanaka ni ku gayeka ka swakudya ni ntiko wa miri ti kota ku tirha kahle.

• Mbilu yi tirha kahle.

• U balekela mavabyi.

Ku nga etleli kahle swi vanga ku nyuhela, ntshikilelo, mavabyi ya mbilu, mavabyi ya chukela ni timhangu ta movha. Leswi hinkwaswo swi hi endla hi swi xiya leswaku hi fanele hi etlela nkarhi lowu ringaneke.

U fanele u endla yini loko u swi xiya leswaku a wu etleli nkarhi lowu ringaneke?

• Siku ni siku ringeta ku etlela u tlhela u pfuka hi nkarhi lowu fanaka.

• Laha u etlelaka kona ku nga vi na pongo, tima mavoni naswona ku nga titimeli kumbe ku hisa ngopfu.

• Loko u ri emubedweni u nga hlaleli thelevhixini kumbe u tirhisa xitirhisiwa xo karhi xa elektroniki.

• Tiyiseka leswaku laha u etlelaka kona u kota ku wisa kahle.

• Loko u ya eku etleleni u nga dyi ngopfu, u nwa kofi kumbe byala.

• Loko ku ri leswaku wa ha va ni nkelunkelu kumbe u nga etleli kahle hambiloko u tirhisa swiringanyeto leswi, swi nga lava leswaku u ya lava mpfuno eka dokodela.