Skip to content

Skip to table of contents

KUBUZYA-BUZYA | RAJESH KALARIA

Syaazibwene Mumakani Aamalwazi Aakubongo Ulapandulula Mbwaakatalika Kusyoma Muli Leza

Syaazibwene Mumakani Aamalwazi Aakubongo Ulapandulula Mbwaakatalika Kusyoma Muli Leza

SYAAZIBWENE wazina lya Rajesh Kalaria, iwaku Newcastle University, England, wakaiya makani aajatikizya bongo bwabantu kwamyaka iinda ku 40. Kaindi, wakali kusyoma munjiisyo yakusanduka kwazintu. Pele mukuya kwaciindi, wakacinca mbwaakali kuyeeya. Balembi ba Sinsimuka! bakamubuzya kujatikizya mulimo wakwe alimwi alusyomo lwakwe muli Leza.

Amutwaambile cikombelo nkomwakali kuzulilwa.

Bataata bakazyalilwa ku India, mpoonya bamaama nokuba kuti bazyali babo mbaku India, balo bakazyalilwa ku Uganda. Boonse bobilo bakali kutobela zilengwa zyaba Hindu. Mukuzyalwa, mebo ndili mwana wabili akati kabana botatwe. Twakali kukkala mu Nairobi, ku Kenya. Kwakali abambi ba Hindu ibakali kukkala munsi-munsi andiswe.

Ino ncinzi cakamupa kuti mutalike kwiiya sayaansi?

Ndakali kubayanda kapati banyama, alimwi kanji-kanji twakali kuunka kuyakweendeenda abeenzuma kuyoobona banyama bamusyokwe. Kumatalikilo ndakali kuyanda kuba musilisi wabanyama. Pele nondakamana lwiiyo lwangu kukkoleji ku Nairobi, ndakaunka ku England kuyakwiiya mbwaatalika malwazi (pathology) ku University of London. Mukuya kwaciindi, ndakasala kuba syaazibwene mumakani aabongo bwabantu.

Sena lwiiyo lwanu kuli mbolwakajazitikizya zintu nzyomwakali kusyoma?

Inzya. Mbondakali kuyabuyaambele mulwiiyo lwasayaansi, cakatalika kundiyumina kusyoma zilengwa atunsiyansiya twaba Hindu mbuli kukomba banyama alimwi azikozyanyo.

Ncinzi cakapa kuti mutalike kusyoma njiisyo yakusanduka kwazintu?

Nondakacili mwana, bantu banji mbondakali kuyanzana limwi bakali kusyoma kuti kusanduka kwabantu kwakatalikila mu Africa, alimwi kanji-kanji twakali kukabandika kaambo aaka kucikolo. Alimwi bamayi abasyaazibwene kucikolo cakuyunivesiti bakapa kuti tobasicikolo tusyome kuti ibasayaansi boonse ibalemekwa bakali kusyoma munjiisyo yakusanduka kwazintu.

Mukuya kwaciindi mwakaalanga-langa alimwi makani aajatikizya buumi mbobwakatalika. Nkaambo nzi?

Ndakali kwiiya kujatikizya zilenge zipona (biology) alimwi amboipangidwe mibili yabantu abanyama (anatomy) kwamyaka iili mbwiibede ciindi sicikoloma umwi naakandaambila nzyaakali kwiiya mu Bbaibbele a Bakamboni ba Jehova. Aboobo ndakayanda kuzyiba zinji. Mpoonya ciindi Bakamboni nobakaba amuswaangano wabo mupati akkoleji yesu mu Nairobi, ndakajanika. Mukuya kwaciindi, Bakamboni bamisyinali bobilo bakandipandulwida njiisyo zimwi zyamu Bbaibbele. Nzyobakali kusyoma kujatikizya Mulengi Mupati walo uujisi bwiinguzi bwamibuzyo iiyandika kapati mubuumi tiizyakali kulimvwisya kuba twaano buyo pe. Nzyondakamvwa zyakandikkomanisya kapati.

Sena luzyibo ndomwakajisi mumakani aabusilisi lwakapa kuti cimuyumine kusyoma kuti zintu zyakalengwa buya?

Peepe! Ciindi nondakali kwiiya mboipangidwe mibili yabantu abanyama, ndakabona mbozipangidwe kabotu-kabotu zintu zipona alimwi munzila iikatazya kumvwisya. Kubona mbozipangidwe munzila iisumpukide kapati akwaamba kuti zyakaile kulicitikila tiicakacili kumvwika kulindime.

Sena inga mwatupa cikozyanyo?

Ndakali kwiiya bongo bwabantu kuzwa kumatalikilo aamyaka yakuma 1970, alimwi cizo eeci cilibedelede cicindigambya kapati. Momujanika mizeezo yabantu alimwi mbobweendelezya zintu zinji zicitika mumubili. Alimwi bongo mbobugwasya mukubeleka kwazintu zinji mbuli kubona, kumvwa, kununkizya, kulabila alimwi mbobupa kuzyiba zintu zicitika kweelana azintu zinjila alimwi akuzwa mumubili.

Bongo bwesu bulabeleka munzila eeyi akaambo kambobupangidwe munzila iikatazya kumvwisya alimwi abumpiyompiyo bwamaseelo aajanika mumo (neurons), nkokuti maseelo aabongo. Bongo bwabantu bulijisi maseelo (neurons) manji kapati, alo aabelekela aantoomwe kwiinda mumilambi milamfwu iitegwa axons. Kuzwa kumilambi eeyi, seelo lyomwe lilakonzya kuswaangana amaseelo aambi manji kapati kwiinda mutubeela-beela tunji twamumubili kubelesya tubeela tumwi mubongo twalo itwiitwa kuti dendrites. Akaambo kaceeci, tubeela-beela tuswaangana mubongo ntunji citaambiki! Cikkomanisya kapati ncakuti, kuvwula kapati kwamaseelo aaya alimwi atubeela-beela twamubongo tatukkede-kkede buyo pe, pele tuleendelezyegwa kabotu-kabotu. Eelo kaka bongo bubambidwe munzila iigambya!

Amupandulule.

Eeci cilazumanana kucitika kabotu-kabotu kuzwa ciindi mwana natalika kukomena mwida kusikila naazyalwa. Maseelo alaba amilambi yuunka kumaseelo aayandika alo aali afwaafwi, nokuba boobo musinzo ooyu mulamfwu kapati twalanga mbuli mbwaatanteene maseelo. Pele milambi eeyo inga kaitaunki buyo kuseelo ligaminide pele acibeela cimwi cigaminide caseelo eelyo.

Ciindi mulambi noutalika kuzwa kuseelo, uleendelezyegwa amalailile aali mukati mbuli aatondezya kuti “wiime,” “weende,” naa “unyone,” mane kusikila mulambi ooyo waakusika nkouya. Ikuti kakunyina malailile aasalede, milambi eeyo ilakonzya kusweeka. Zintu zyoonse mbozicitika zyakabambwa munzila mbotu kapati, kutalikila kumalailile aalembedwe mu DNA.

Aboobo, tatukonzyi kumvwisya bongo mbobupangidwe alimwi ambobubeleka, kubikkilizya ambobucikonzya kuyeeya zintu zyakacitika, mbotulimvwa, alimwi amizeezo yesu. Kulindime, kuzyiba buyo kuti bongo bulabeleka, kakunyina kwaamba mbobubeleka alimwi ambobupangidwe munzila mbotu kapati, ncitondezyo cakuti kuli muntu musongo kapati kwiinda ndiswe iwakabupanga.

Ncinzi cakapa kuti mube Bakamboni ba Jehova?

Bakamboni bakanditondezya bumboni butondezya kuti Bbaibbele ndi Jwi lya Leza. Mucikozyanyo, Bbaibbele talili bbuku lyasayaansi, pele ciindi nolyaamba makani aasayaansi, lililuzi. Kuyungizya waawo, lilijisi businsimi buluzi. Alimwi lipa kuti aabo ibatobela njiisyo zili mumo kabapona kabotu. Buumi bwangu bulakasinizya kaambo aaka. Kuzwa ciindi nondakaba umwi wa Bakamboni ba Jehova mu 1973, Bbaibbele ndebbuku lindisololela. Aboobo ndipona buumi bujisi mpindu alimwi ibupa kukkutila ncobeni.