Skip to content

Skip to table of contents

Bbuku Lyakuvwunga Lyakaindi “Lyavwungululwa”

Bbuku Lyakuvwunga Lyakaindi “Lyavwungululwa”

Tubeela-beela twabbuku lyakuvwunga itwakavwukkulwa ku Ein Gedi tiitwakali kukonzya kubalwa kuzwa ciindi notwakajanwa mu 1970. Pele caino-ino, mincini iisumpukide yakatondezya kuti bbuku lyakuvwunga eeli lijisi cibeela cabbuku lya Levitiko, kubikkilizya azina lya Leza

MU 1970, basikuvwukkula zyakaindi bakavwukkula bbuku lyakuvwunga lyakanyonyookede kapati amulilo ku Ein Gedi, ku Israel, kufwaafwi akunkomwe iili kumbo lya Lwizi Lutajisi Buumi. Bbuku eeli bakalijana nobakali kuvwukkula aakali cikombelo, calo icakapya ciindi munzi nowakanyonyoonwa. Kulibonya kuti eeci cakacitika mumwaanda wamyaka wacisambomwe C.E. Akaambo kakuti bbuku eeli lyakalinyonyookede kapati, tiicakali kukonzyeka kubala zyakalembedwe mumo; nokuba kulivwungulula kakunyina kulizapula. Nokuba boobo, kwiinda mukubelesya mincini iisumpukide, basyaazibwene bakacikonzya kubona zyakalembedwe mumo. Kuyungizya waawo, kwiinda mukubelesya mincini iimwi iisumpukide, tulakonzya kubala ncolyaamba.

Ino nzinzi zilembedwe mumo? Bbuku lyakuvwunga eeli lijisi majwi aamu Bbaibbele. Majwi aali mumo ntupango tumwi twakumatalikilo aabbuku lya Levitiko. Tupango ootu tulabikkilizya azina lya Leza, liimininwa amabala one aa Chihebrayo aayitwa kuti Tetragrammaton. Kulibonya kuti lyakalembwa akati kamwaanda wamyaka wa 50 C.E. a 400 C.E., icaamba kuti nde Bbaibbele lya Chihebrayo lyakuvwunga ilyakasaanguna kujanwa, malembe aakazwa mu Lwizi Lutajisi Buumi (Qumran) kaatanajanwa. Gil Zohar mu The Jerusalem Post, wakaamba kuti kalitanajanwa bbuku lyakuvwunga ku Ein Gedi, kwakali kwiindana kwamyaka iili 1000 akati kamalembe aamu Bbaibbele aakaindi, nkokuti mabbuku aakazwa mu Lwizi Lutajisi Buumi (kuzwa muma 100 B.C.E.) amalembe aakatobela, nkokuti aayitwa kuti Aleppo Codex (kuzwa muma 930 C.E.) Kweelana ambobaamba basyaazibwene, bbuku eeli lyakuvwunga ilyavwungululwa litondezya kuti magwalo aamu Torah * “ayobolwa kabotu kwamyaka iinda ku 1000 alimwi kulubizya kwabasikukkopolola kunyina nokwapa kuti magwalo aaya acince.”

^ munc. 4 Ba Juda baayita kuti Torah mabbuku osanwe aakusaanguna aamu Bbaibbele (nkokuti Matalikilo, Kulonga, Levitiko, Myeelwe alimwi a Deuteronomo).