Skip to content

Skip to table of contents

Sena Muwo Mubotu Alimwi Azuba Misamu?

Sena Muwo Mubotu Alimwi Azuba Misamu?

CIINDI basayaansi nobakajana misamu iipangwa abantu akati kamwaanda wamyaka wa 20 ciindi cakusaanguna, bamadokota bakali kulangila kuti misamu eeyi mipya yakali kuyooponya malwazi amwi. Kumatalikilo, misamu mipya eeyi yakali kuboneka kuti ilabeleka kweelana ambobakali kulangila. Nokuba boobo, bantu banji balikwiibelesya kuzwa leelyo calo capa kuti kube tuzunda tutafwi nokuba kuti muntu wanywa musamu.

Kutegwa bajane misamu mipya yakulwana malwazi, basayaansi batalika kuzilanga-langa alimwi nzila zyakaindi zyakulwana malwazi. Nzila imwi ijatikizya kubelesya mumuni wazuba amuwo mubotu kubona mbozitugwasya kupona buumi buli kabotu.

Nzyotwiiya Kuzintu Zyakaindi

Ku England kwakali basilisi ibakali kusumpula nguzu zyakuponya izijanwa kuzuba alimwi akumuwo mubotu. Musilisi uutegwa John Lettsom (1744-1815) wakaamba kuti muwo wakulwizi alimwi azuba zilagwasya kubana ibaciswa kakweekwe (TB). Mu 1840, musilisi wazina lyakuti George Bodington wakajana kuti aabo babelekela ainda muwo—balimi alimwi abeembezi kanji-kanji tiibakali kulangilwa kuciswa kakweekwe, kakuli aabo ibakali kubelekela mubusena butaindi muwo bakali kulangilwa kuciswa kakweekwe.

Ba Florence Nightingale (1820-1910) bakazooba ampuwo yakuba bapampu ciindi nobakali kusilika basikalumamba ibakalicisa kunkondo iyakali kutegwa Crimean War. Bakaamba kuti: “Ikuti mwanjila muluumu imoona bantu . . . masiku naa kabatanajalula mawindo mafwumofwumo, muwo uuliko tauli kabotu.” Bakakulwaizya kuti muluumu imuli mulwazi kweelede kuti kakwiinda muwo mubotu mbuli anze, pele mulwazi teelede kumvwa mpeyo. Bakayungizya kuti: “Mumulimo wangu woonse wakulanganya balwazi ndakajana kuti cakusaanguna iciyandika, muwo mubotu mpoonya icabili mumuni, ikutali kufwumbwa mumuni pele mumuni wazuba.” Bantu banji aciindi eeco bakali kusyoma kuti kuyanika ngubo alimwi azisani azuba cakali kugwasya kuba abuumi buli kabotu.

Kuzwa kuma 1800 basayaansi bayaambele. Abwalo buvwuntauzi ibwacitwa mazuba aano bulakasinizya kaambo aaka. Mucikozyanyo, mubuvwuntauzi ibwakacitwa ku China mu 2011 kwakajanika kuti basicikolo bakukkoleji ibakali kukkala banji mumaluumu aatakali kwiindwa muwo “kanji-kanji bakali kuba amalwazi aamucamba.”

Ibakabunga ka World Health Organization (WHO) balazumina kuti nzila izipa kuti muwo waanze unjile, zilayandika mukucesya malwazi. Mubwini, malailile aabakabunga ka WHO aakamwaigwa mu 2009 akulwaizya kubelesya nzila zili boobo kuba nzila zigwasya kapati mukucesya malwazi muzibbadela. *

Mulakonzya kwaamba kuti ‘ootu ntwaambo tumvwika. Pele sena twaambo ootu tuleendelana asayaansi? Mbuti zuba alimwi amuwo mbozigwasya kucesya malwazi?’

Misamu

Buvwuntauzi ibwakacitwa aba United Kingdom Ministry of Defence bulapa bwiinguzi. Basayaansi bakali kusola kuzyiba bulamfwu bwaciindi cakali kukonzya kwiinda muwo kaunyongene ikuti mabbomba aankondo abboloka mu London kaajisi tuzunda tujaya. Kutegwa babone tuzunda twamumuwo mbotubeleka, basikuvwuntauzya bakaanga tuzunda tutegwa E. coli kututambo twaluubilili akutubikka aainda muwo. Eeci cakacitwa masiku, nkaambo cakalizyibidwe kuti zuba lilajaya tuzunda ootu. Ino ncinzi cakacitika?

Nokwakainda mawoola obilo, bunji bwatuzunda twakafwa. Pele ciindi tuzunda notwakabikkwa mucibbokesi cijalidwe mubusena mbubwenya, bunji bwantuto twakacili kupona nokuba kuti kwakaindide mawoola obilo. Ino nkaambo nzi? Cilasalala kuti kubikka zintu mubusena bwiinda muwo kulajaya tuzunda. Takunazyibwa cini icili mumuwo icipa kuti tuzunda katufwa. Nokuba boobo, basikuvwuntauzya baamba kuti kuli cintu cimwi cijanika mumuwo alimwi akuti “cilabeleka kacili musamu uujaya tuzunda itujanika mumuwo.”

Mumuni wazuba awalo ulabeleka munzila njiyona eeyi. Bbuku litegwa Journal of Hospital Infection lyaamba kuti “bunji bwatuzunda tuleta malwazi aayambukila kwiinda mumuwo tulafwa amumuni wazuba.”

Ino inga mwacita buti kutegwa mugwasyigwe? Mulakonzya kuunka anze, akukkala kwaciindi cili mbocibede azuba akuyoya muwo uuli kabotu. Kucita boobo kuyoomugwasya.

^ par. 8 Twaambo tumwi tulakonzya kupa kuti mawindo atajalulwi. Twaambo ootu tubikkilizya muwo uusofweede uuzwa anze, coongo, kukwabililwa kuntenda yamulilo alimwi akubabbi.