Julani

Lutani pa vo ve mukati

Amasoreti angukope Malemba mwakulondo

NKHANI YA PAPEJI LAKWAMBA | VO VACHITIKA KUTI BAYIBOLU LIFIKI MPAKA SONU

Anyaki Akhumbanga Kusintha Uthenga wa M’Bayibolu

Anyaki Akhumbanga Kusintha Uthenga wa M’Bayibolu

VO ACHITANGA: Chinanga kuti Bayibolu likutondeka kuvunda ndipuso ŵanthu akutondeka kulimalisa, kweni alembi anyaki ndipuso wo afwatuliyanga akhumbanga kusintha uthenga waki. Nyengu zinyaki asinthanga uthenga wa m’Bayibolu kuti ukoliyani ndi vigomezu vawu m’malu mwakuti yiwu ndiwu alondo vo Bayibolu likamba. Wonani vakuyeruzgiyapu ivi:

  • Malu ngakusopiyapu: Pa Chituwa 20:17, alembi a Pentatuke ya Asamariya angusaziyapu mazu ngakuti, “Mu Aargaareezem, mwazamuzengamu jotcheru.” Ivi vinguchitika pakati pa vyaka vam’ma 300 B.C.E., ndi 100 B.C.E. Asamariya angusintha Malemba kuti ngakoliyani ndi khumbu lawu lakuzenga kachisi mu “Aargaareezem,” pamwenga kuti Phiri la Gerizimu.

  • Chisambizu chakuti kwe achiuta atatu: Pati pajumpha vyaka pafupifupi 300 kutuliya po Bayibolu lingumalizikiya kulembeka, munthu munyaki yo wagomezanga kuti kwe achiuta atatu wangusaziyapu mazu pa lemba la 1 Yohane 5:7 ngakuti, “kuchanya kwe Ada, Mazu ndipuso Mzimu Wakupatulika: ndipu wosi yaŵa ndi chiuta yumoza.” Kweni mazu yanga mwengavi mumipukutu yakwambiliya. Munthu munyaki wakufwatuliya Bayibolu zina laki Bruce Metzger, wangukamba kuti mazu yanga “ngasanilikanga ukongwa m’Mabayibolu ngakali nga Chilatini ndipuso m’Bayibolu la Vulgate, kwambiya mu 500 B.C.E.”

  • Zina laku Chiuta: Chifukwa chakulondo midawuku ya Chiyuda, akufwatuliya Bayibolu anandi angutuzamu zina laku Chiuta m’Mabayibolu. Yiwu anguŵikamu mazina nga udindu nge ngakuti “Chiuta” pamwenga “Ambuya.” Kweni mazina yanga m’Bayibolu ngamiya Mlengi pe cha. Ngangamiya so ŵanthu, vinthu vakukwasana ndi kusopa kwaboza, ndipuso nyengu zinyaki ngangamiya Dyaboli.—Yohane 10:34, 35; 1 Ŵakorinte 8:5, 6; 2 Ŵakorinte 4:4. *

VO VAWOVYA KUTI BAYIBOLU LIFIKI MPAKA SONU: Chakwamba, chinanga kuti alembi anyaki a Bayibolu ŵenga ambula kugomezeka kweniso achinyengu, kweni anandi ŵenga alusu ndipuso achitanga vinthu mwakugomezeka. Pakati pa chaka cha 500 B.C.E., ndi 900 B.C.E., Amasoreti angufwatuliya Malemba nga Amasoreti kutuwa ku Malemba Ngachihebere. Ŵanthu anyaki akamba kuti Amasoreti aŵerenganga unandi wa mazu kweniso vilembu kuti asimikizi kuti afwatuliya nadi mwaunenesa. Asani mazu nganyaki angakayikiya m’Bayibolu lo akopangamu, alembanga mazu nganyaki mumphepeti mwaki. Amasoreti akhumbanga cha kusintha uthenga wa m’Bayibolu. Pulofesa munyaki zina laki Moshe Goshen-Gottstein wangulemba kuti, “Watingi ujengi mulandu ukulu asani Amasoreti angusintha uthenga wa m’Bayibolu.”

Chachiŵi, mipukutu yinandi yo yiliku sonu yitovya akufwatuliya Bayibolu kuti aziŵi malemba ngo ngakufwatulika umampha cha. Mwakuyeruzgiyapu, kwa vyaka mahandiredi nganandi, alongozi avisopa asambizanga kuti Bayibolu la Chilatini likufwatulika mwakulondo. Kweni pa lemba la 1 Yohane 5:7, angusaziyapu mazu ngaboza ngo ngakambika kali mu nkhani iyi. Bayibolu la Chingelezi lakutchuka la King James Version lenga ndi masuzu. Kumbi angusaniyanji ŵati afufuza mumipukutu yinyaki? Bruce Metzger wangulemba kuti: “Mazu [nga pa lemba la 1 Yohane 5:7, ] ngasanilika cha mumipukutu yosi yakali (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), kweni ngasanilika m’Bayibolu la Chilatini pe.” Ivi vinguchitisa kuti atuzemu mazu ngosi ngaboza m’Bayibolu lakunozeka so la King James Version kweniso m’Mabayibolu nganyaki.

Mipukutu ya Bayibolu yo yingulembeka pamapepala nga gumbwa kutuliya cham’ma 200 C.E., mulayibulale ya Chester Beatty P46.

Kumbi mipukutu yakali yilongo kuti uthenga wa m’Bayibolu wasintha nadi cha? Wo afwatuliyanga Bayibolu angusaniya Mipukutu ku Nyanja Yakufwa mu 1947. Angufufuza vo vikulembeka m’Bayibolu la Masoreti kuti awoni asani viyanana ndi vo vingulembeka mumipukutu yeniyi. Mipukutu iyi njakali ukongwa ndipu anguyisaniya pati pajumpha vyaka vakujumpha 1,000 kutuliya po yingulembeke. Munthu munyaki wangukamba kuti mupukutu umoza “we ndi ukaboni wambula kususika wakuti Ayuda wo akopanga malemba nga m’Bayibolu angulemba mwakuphwere ndipuso mwaunenesa, chinanga kuti pajumpha vyaka vakujumpha 1,000.”

Layibulale yinyaki ku Dublin, m’charu cha Ireland, ye ndi mipukutu yakali ya mabuku pafupifupi ngosi nga Malemba Ngachigiriki Ngachikhristu kweniso vinthu vinyaki vo vingulembeka pati pajumpha vyaka 100 kutuliya po Bayibolu lingumaliya kulembeka. Dikishonale yinyaki yikamba kuti, “Mipukutu ye ndi fundu zinyaki zakukhumbika ukongwa kweniso yilongo kuti uthenga wa m’Bayibolu ukusinthapu cha chinanga kuti alikopa kananandi waka.”

“Palivi buku linyaki lakali lo alikopa mwakulondo kuluska Bayibolu”

VO VACHITIKA: Mipukutu yinandi yakali yawovya kuti uthenga wa m’Bayibolu uleki kusintha. Munthu munyaki zina laki Frederic Kenyon wangulemba vakukwasana ndi Malemba Ngachigiriki kuti: “Palivi buku lakali lo le ndi ukaboni unandi viyo kuluska Bayibolu. Ndipuso, palivi wakufwatuliya Bayibolu yo wangakamba kuti uthenga wa m’Bayibolu wasintha.” Wakufwatuliya Bayibolu munyaki zina laki William Henry wangulemba vakukwasana ndi Malemba Ngachiheberi kuti: “Palivi buku linyaki lakali lo alikopa mwakulondo kuluska Bayibolu.”

^ ndimi 6 Kuti muziŵi vinandi wonani Kabuku Kakusambiriya Mazu Ngaku Chiuta chigaŵa 1 ndi 2, kasanilika so pa www.pr418.com/tog.