Julani

Lutani pa vo ve mukati

Kumbi Fundu za M’Bayibolu Zakali Pamwenga Zeche Kugwira Ntchitu?

Kumbi Fundu za M’Bayibolu Zakali Pamwenga Zeche Kugwira Ntchitu?

NKHANI ZASAYANSI

BAYIBOLU NDI BUKU LA SAYANSI CHA KWENI LIKUKAMBIYA LIMU VINTHU VO ASAYANSI AKAMBA MAZUŴA NGANU. ŴANAŴANIYANI VAKUYERUZGIYAPU IVI

Kumbi vinthu vosi vo ve m’chilengedu ve ndi chiyambi?

Pakwamba, asayansi akambanga kuti vinthu va m’chilengedu vilivi chiyambi. Kweni sonu, azomereza kuti vinthu venivi ve ndi chiyambi. Chinanga kuti yiwu ayiziŵa sonu fundu yeniyi, kweni Bayibolu likukambiya limu kali venivi.—Chiyambo 1:1.

Kumbi charu chapasi ntchakuzunguliya pamwenga cha?

Kali, ŵanthu anandi agomezganga kuti charu ntchafulati. Kweni mu vyaka va m’ma 400 B.C.E., asayansi anyaki a ku Greece angukamba kuti charu ntchakuzunguliya. Kweni yiwu ŵechendaziŵi fundu yeniyi, mu vyaka va m’ma 700 B.C.E., Yesaya yo wakulembaku Bayibolu, ndipu walemba kali kuti “charu ntchakuzunguliya.”—Yesaya 40:22.

Kumbi vinthu vo ve kuchanya vimala asani pajumpha nyengu?

Wasayansi munyaki wa ku Greece zina laki Aristotle yo wangujaku mu vyaka va m’ma 300 B.C.E, wangukamba kuti vinthu vapacharu chapasi ndivu vimala kweni vinthu vo ve kuchanya visintha cha pamwenga kumala. Ŵanthu agomezganga fundu yeniyi kwa vyaka vinandi. Kweni mu vyaka va m’ma 1800 asayansi anyaki angwamba kususka fundu yeniyi. Yiwu akambanga kuti vinthu vosi kwali vakuchanya pamwenga vapacharu chapasi vimala asani pajumpha nyengu. Wasayansi munyaki zina laki Lord Kelvin, yo wenga m’gulu la ŵanthu wo angwambisa fundu yasonu yeniyi, wanguziŵa vo Bayibolu likamba pa nkhani ya vinthu vakuchanya ndipuso vapacharu chapasi. Bayibolu likamba kuti: “Vinthu vosi vazamumala nge mo laya lichitiya.” (Sumu 102:25, 26) Kelvin wagomezganga vo Bayibolu likamba kuti Chiuta wangasankha kuti vinthu venivi vileki kumala kuti wavikiliyi vinthu vo wakulenga.—Wakutaula 1:4.

Ntchinthu wuli chichitisa kuti mapulaneti ngalekengi kuwa?

Aristotle wangukamba kuti pulaneti yeyosi ye mkati mwa pulaneti yinyaki ndipu charu chapasi ndichu che pakati pa mapulaneti ngosi. Kweni mu vyaka va m’ma 1700 C.E., asayansi angusaniya fundu yakuti nyenyezi kweniso mapulaneti ngatenere kuti nge mude. Kweni buku la Jobu lo likulembeka mu vyaka va m’ma 1400 B.C.E., ndipu lakamba kali kuti Mulengi “wakuning’ina charu chapasi mude.”—Jobu 26:7.

NKHANI ZACHIPATALA

CHINANGA KUTI BAYIBOLU NDI BUKU LO LIKAMBA ZA CHIPATALA CHA, KWENI LIKUKAMBIYA LIMU VINTHU VO ASAYANSI AKAMBA MAZUŴA NGANU PA NKHANI YA UMOYU

Kuleka kuja pafupi ndi ŵanthu wo atama matenda ngakuyambuzgiyana.

Dangu laku Mozesi lakambanga kuti ŵanthu wo atamanga makhati akhumbikanga kuja kwakuŵija. Kali, madokotala ngayiziŵanga cha fundu yeniyi mpaka mu vyaka va pakati pa 1300 ndi 1400 pa nyengu yo kungubuka matenda ngakuyambuzgiyana. Matenda ngenanga ngati ngabuka, madokotala nganguyesa kupatuwa ŵanthu wo atamanga kuti ajengi kwakuŵija. Ndipu fundu yeniyi ŵechekuyigwirisiya ntchitu mazuŵa nganu.—Ŵalevi chaputala 13 ndi 14.

Kusamba m’manja asani munthu wako munthu wakufwa.

Kwamba kali mpaka kukumaliya kwa vyaka va m’ma 1800, asani madokotala ngako munthu wakufwa ngasambanga cha mumanja asani ngakhumba kuko munthu munyaki yo watama. Venivi vachitisanga kuti ŵanthu anandi afwengi. Kweni Dangu lo Chiuta wangupaska Mozesi, lakambanga kuti munthu weyosi yo wako munthu wakufwa wajanga wakufipiskika. Lakambanga so kuti agwirisiyengi ntchitu maji asani achita mwambu wakujitoweska. Venivi vawovyanga kuti ŵanthu alekengi kutamatama.—Maŵerengedu 19:11, 19.

Kutaya kumalu ngakwenere vinthu viheni.

Chaka chechosi ŵana akujumpha 500,000 atufwa chifukwa cha matenda ngakutuliya ngo ngatuza chifukwa chakuti ŵanthu ataya bweka chimbuzi asani ajiwovya. Kweni Dangu lo Chiuta wangupaska Mozesi lakambanga kuti ŵanthu akhumbikanga kukumbiya pasi asani ajiwovya kweniso kutali ndi ko ŵanthu ajanga.—Marangu 23:13.

Nyengu yakwenere yo ŵana anthulumi adumulikiyanga.

Dangu laku Chiuta lakambanga kuti mwana munthulumi wakhumbikanga kudumulika asani wakwanisa mazuŵa 8 kutuliya pa zuŵa lo wawiyaku. (Ŵalevi 12:3) Muliŵavu la mwana muja timaji takukwana to titovya kuti ndopa zileki kutuwa asani pajumpha sabata yimoza kutuwa pa zuŵa lo wawiyaku. Chinanga kuti kali kwengavi nthowa zasonu zo madokotala ngagwirisiya ntchitu mu vipatala, kweni kudumuwa mwana munthulumi asani pajumpha sabata yimoza kwawovyanga kuti waje wakuvikilirika ku matenda.

Kuleka kusuzgika maŵanaŵanu kutovya kuti munthu walekengi kutamatama.

Madokotala kweniso asayansi akamba kuti asani munthu waja mwalikondwa, walindiza vinthu vamampha, wawonga kweniso wagowoke anyaki vitovya kuti walekengi kutamatama. Bayibolu likamba kuti: “Mtima wa likondwa ndi munkhwala wamampha, kweni mtima wakusweka uchitisa kuti munthu waŵevi nthazi.”—Nthanthi 17:22.