KAYPI yuyaymanay: Jesuspa tiemponpi kawsakuchkawaq hinaptinñataq apostol Pablopa cartanta iñiqmasikikunawan chaskiruwaq. Chay cartata ñawinchamusqanta uyarichkaspaykiñataq musyaruwaq ‘bibliapi yachachikuykunamanta’ utaq ñawpaq testamentomanta Pablo achka kutita rimasqanta (2 Timoteo 3:15). Chaymi niwaq: “Munaymanmi Pablopa nisqanta kikin bibliapi ñawinchaykuyta”, nispa. Ichaqa manam chayllaqa tariwaqchu, ¿imanasqa? Chay tiempopi bibliapa capitulonkunawan versiculonkuna mana kasqanrayku.

¿Imaynatam Pablopa tiemponpi ‘bibliapi yachachikuykunata’ qillqarqaku? Kaypim rikurimun imayna qillqasqankumanta foto: Chayqa kachi quchapa hichpanpi tarisqanku qillqapa partenmi, chaypim Isaiaspa qillqasqan kachkan, manam kanchu puntonkuna nitaq numeronkunapas.

Biblia qillqaqkunaqa manam churarqakuchu capitulonkunatawan versiculonkunataqa, qatinasllatam qillqarqaku chaynapi lliwta ñawinchaspanku entiendenankupaq. Pi kuyasqanchikmanta cartata chaskiruspanchikpas qallariyninmanta tukuyninkamam entiendenanchikpaq ñawinchanchik.

Bibliapa capitulonkunawan versiculonkuna mana kaptinmi sasachakuqku. Pablopas cartankunapi ñawpaq testamentomanta rimaspanqa, “bibliam nin” nispallam wakinpiqa niq (Romanos 3:10; 9:29). Diospa qillqanta mana allinta riqsiqkunaqa chayna nisqanta tarinankupaqmi sasachakuqku.

Chaymantapas bibliaqa manam chullalla yachachikuymantachu rimarqa. Hinaspapas pachak watapiqa 66 rakinasqa qillqakunapim qillqasqa karqa. Chayraykum kunanqa biblia ñawinchaqkunaqa kusikunku capitulokunawan versiculokuna kasqanmanta, chaywanmi mana sasachakuspallaña yachay munasqankuta bibliapi tarinku.

Chaynaqa, ¿pitaq bibliapa capitulonkunatawan versiculonkunata churarurqa?

Inglaterra nacionniyuq Stephen Langton sutiyuq runam bibliapa capitulonkunataqa churarurqa, chaytaqa ruwarqa 1200 watakunapim Francia nacion universidadpi yachachichkaspan.

Ichaqa manam paychu bibliapi capitulonkuna churaytaqa qallaykurqa, ñawpaqtaraqmi bibliamanta yachaq achka runakuna kallpanchakurqakuña bibliapi capitulonkunata churanankupaq chaynapi ñawinchaqkuna yachay munasqankuta chaylla tarinankupaq. Chaymi bibliapa mayqan qillqanpipas manaña enteronpichu yachay munasqankutaqa maskaqku, aswanmi huk capitulollapiña.

Chay achka runakunapa bibliapi capitulokunata churasqankuqa sasacharqam sapakama tanteasqankuman hina churarusqankurayku. Wakinkuqa Marcos qillqatam rakirurqaku 50 capitulokunapi, manam 16 capitulopichu. Stephen runapa tiemponpiqa achka nacionkunamanta estudiantekunam Francia nacionpi yacharqaku, paykunapa bibliankupa  capitulonkuna imayna rakinasqa kasqankuqa manam chaynallachu karqa profesorkunapawan.

Chaymi Stephen sutiyuq runaqa bibliapa capitulonkunata kikinpa tanteasqanman hina churarqa. Bibliamanta rimaq qillqam nin: “Bibliata ñawinchaqkunawan qillqaqkunapas nirqakum Stephen sutiyuq runapa bibliapi capitulonkuna churasqan allin kasqanta. Chayna ruwasqantam tukuy Europa lawpi runakunapas allinpaq qawarqaku”, nispa (The Book—A History of the Bible). Stephen runapa chayna ruwasqanman hinam kunan bibliakunatapas yaqa llapanku ruwanku.

Yaqa 1550 watakunapim Francia nacionniyuq Robert Estienne sutiyuq runa bibliapi versiculokunata churarurqa runakuna yachay munasqankuta aswan chaylla tarinankupaq. Payqa, runakuna bibliata ñawinchanankuta munaspanmi tantearqa bibliaqa capituloyuq hinaspa versiculoyuq kananpaq.

Ichaqa manam Robertchu puntataqa bibliapa versiculonkunata churarqa. Pachaknintin watakuna ñawpaqtaraqmi judiokuna ñawpaq testamentota versiculokunallapi rakirurqakuña. Ichaqa manam chaynallatachu llapan judiokuna rakirqaku, chaymi ñawinchaqkunata sasacharqa.

Robertqa musuq testamentopim tanteasqanman hina bibliapa versiculonkunata churarqa hinaspam ñawpaq testamentopi judiokunapa churasqan versiculokunawan hukllawarurqa. 1553 watapim Robertqa frances rimaypi bibliata ruwarurqa capituloyuqkunata hinaspa versiculoyuqkunata. Robertpa ruwasqanman hinam kunan biblianchikkunapas rakinasqa kachkan. Wakin yachaysapa runakunam nirqaku: “Versiculokunapi rakiruspaqa tipi-tipitam Diospa palabranta ñawinchachwan”, nispa. Chaynata niptinkupas achka runakunam bibliataqa capituloyuqta hinaspa versiculoyuqtaña ruwarqaku.

Bibliapi capitulokunatawan versiculokunata churanankupaqqa sasachakurqakum, ichaqa chayna ruwasqankum allintapuni yanapawanchik. Manamá Diospa yanapakuyninwanchu capitulokunatawan versiculokunataqa churarqaku. Chayna kaptinpas yanapawanchikmi, imaynam ima qillqatapas ñawinchaspa señalaspanchikqa chay señalasqanchikta chaylla tarirunchik chaynam capitulokunawan versiculokunapas yanapawanchik yachay munasqanchikkunata chaylla tarinapaq.

Bibliapi capitulokunawan versiculokuna yanapawaptinchikpas aswan allinqa Diospa palabranpi niwasqanchikmanta allinta yachaymi. Chaymi bibliataqa mana huk versiculollatachu ñawinchananchik aswanqa qallariyninpi hinaspa qatiqninpi nisqankunatawanmi. Chaywanmi aswan allinta bibliamanta yachanki, ‘chay yachasqaykikunam [...] salvakunaykipaq servisunki’ (2 Timoteo 3:15).