Ir al contenido

Ir al índice

Siete pixabʼ che kojutoʼo rech utz ri kqachaʼ utijik y rech kojyawaj taj

Siete pixabʼ che kojutoʼo rech utz ri kqachaʼ utijik y rech kojyawaj taj

 ¿La kʼo kubʼan pa ri qakʼaslemal ri kqatijo?

 Ri kqatijo kubʼano che kojyawajik o kojyawaj taj. We utz kqabʼan che ubʼanik ri kqatijo y utz kqabʼan che uchaʼik kubʼano che kqariq ta yabʼil. Are kʼu we kqatij apachike jastaq wariʼ kubʼano che kojyawajik, junam rukʼ ri umotor jun carro che kuriq kʼax are chiʼ kkoj gasolina che che utz taj. Weneʼ kabʼij che kʼo ta kubʼan chawe, are kʼu chiʼ kqʼax ri tiempo kubʼan na kʼax chawe (Gálatas 6:7).

 Ri Organización Mundial re ri Salud (OMS) kubʼij che pa «konojel ri e tinamit ri winaq kkiriq yabʼil rumal che utz ta kkibʼan che uchaʼik ri kkitijo». Ri tzij malnutrición xaq xiw ta kraj kubʼij che ri winaq keyawajik rumal che kʼo ta kkitijo xaneʼ xuqujeʼ kchʼaw chkij ri winaq che sibʼalaj e chomaʼq. Ri kqatijo y ri kqukʼiʼaj kubʼano che kuriq yabʼil ri qanimaʼ, kqariq derrames cerebrales, diabetes o cáncer. Jun estudio xukʼutu che ri ktijowik, xubʼano che xekam 11 millones winaq pa ri junabʼ 2017. Ri OMS kubʼij che weneʼ kekam más che 1,000 winaq ronojel taq qʼij rumal che kkitij rikil che utz ta chik y ronojel taq junabʼ e kʼi kkiriq yabʼil rumal ri kkitijo.

 Ri Biblia kubʼij che rajawaxik kqachajij qibʼ, rumal che rukʼ ri Dios «kʼo wi ri ukʼiyibʼal jaʼ re kʼaslemal» (Salmo 36:9). Ri qakʼaslemal are jun sipanik che uyaʼom ri Dios, kqakʼutu che kqamaltyoxij are chiʼ kqachajij qibʼ xuqujeʼ ri qafamilia. Wajun kʼutunem riʼ kubʼij ri kojkunik kqabʼano rech kqachajij qibʼ.

 Kajibʼ jastaq che kojutoʼo rech utz kqabʼan che ukʼolik y ubʼanik ri kqatijo

 1. Utz chqabʼanaʼ che uchʼajchʼobʼisaxik ri jastaq qe.

 ¿Jasche? Rumal che ri ktijowik y ri joron kʼo microbios a chupam y we keʼok pa ri qacuerpo kkiya yabʼil chqe.

 Ri kkibʼij ri winaq che kʼo nim ketaʼmabʼal:

  •   Are chiʼ kamaj ubʼanik ri arikil o ri awa, chachʼajaʼ ri aqʼabʼ rukʼ joron y chʼipaq. b Utz we 20 segundos kawoq ri aqʼabʼ rukʼ chʼipaq. Chachʼajaʼ ri upam, ri rij, ri uxoʼl taq aqʼabʼ y ri uxeʼ awixkʼaq. Tekʼuriʼ chatixaʼ joron chrij y chachaqijisaj.

  •   Chakojoʼ joron y chʼipaq che uchʼajik ri aqʼen, ri laq y nikʼaj chi jastaq che kakojo che ri arikil y ri awa. Xa ta jun ri aqʼen kakoj che ri jastaq awe che kachaqʼajisaj y ri kachaqʼajisaj taj.

  •   Chachʼajaʼ ronojel ri frutas y ri verduras. We at kʼo pa jun lugar jawiʼ kejaʼx ri tikoʼn rukʼ tzʼil joron o rukʼ uwaʼl drenaje, utz chabʼanaʼ che uchʼajik ri ktijowik.

 2. Kqayuj ta ri rikil che chaqʼ rukʼ ri tzakom taj.

 ¿Jasche? Rumal che ri microbios che e kʼo pa ri tiʼj che majaʼ ktzakik y ri uwaʼl kubʼan kʼax chke ri nikʼaj chi jastaq.

 Ri kkibʼij ri winaq che kʼo nim ketaʼmabʼal:

  •   Ri ktijowik che tzakom taj —más na ri tiʼj— kayuj ta rukʼ ri chaqʼ chik, are chiʼ kaloqʼo o kakʼolo.

  •   Are chiʼ kaqopij ri tiʼj che tzakom taj rajawaxik kachʼaj ri aqʼabʼ, ri cuchillo y ri aqʼen are chiʼ kaqopij jun chi jastaq.

 3. Qas utz chqabʼanaʼ che utzakik ri jastaq qe.

 ¿Jasche? Rumal che ri microbios xaq xiw kekamik we naj tiempo keqatzak puwiʼ ri qʼaqʼ ri jastaq qe.

 Ri kkibʼij ri winaq che kʼo nim ketaʼmabʼal:

  •   Naj tiempo chachaqʼajisaj ri ktijowik. Ronojel ri ktijowik xuqujeʼ ri tiʼj rajawaxik ketzak weneʼ 30 segundos pa más che 70 °C (160 °F) puwiʼ ri qʼaqʼ.

  •   Naj tiempo chapoqʼowisaj ri caldo y ri guisados.

  •   We xa kamiqʼ ri arikil, chaweyej na che kel usibʼal tekʼuriʼ katijo.

 4. Utz chqabʼanaʼ che ukʼolik ri ktijowik.

 ¿Jasche? Rumal che, we kaya kan ri ktijowik pa 5 y 60 °C (entre 40 y 140 °F) paneʼ xa 20 minutos, más kekʼiyar riʼ ri bacterias chupam. Xuqujeʼ we man utz kbʼan che ukʼolik ri tiʼj che majaʼ ktzakik, jujun bacterias weneʼ kkesaj lo toxinas che ksach ta uwach paneʼ ktzakik.

 Ri kkibʼij ri winaq che kʼo nim ketaʼmabʼal:

  •   Rech kekʼiyar ta más ri bacterias, are utz che ri ktijowik miqʼin o joron, utz taj we xaq saqlil.

  •   Kaya ta kan más che dos horas ri ktijowik, o más che jun hora we ri uqʼaqʼal ri qʼij are más che 32 °C (90 °F).

  •   Miqʼin ri arikil chatijaʼ, kaya ta bʼe che kjorobʼik.

 Oxibʼ pixabʼ che kojutoʼo rech utz kqabʼan che uchaʼik ri kqatijo

 1. Jalajoj taq frutas y verduras chatijaʼ ronojel taq qʼij.

 Ri frutas y verduras kʼo vitaminas chupam, ri minerales y nikʼaj chik che kojutoʼo rech kojyawaj taj. Ri OMS kubʼij che ri qacuerpo rajawaxik cinco porciones re 400 gramos (14,1 onzas) re frutas y verduras ronojel taq qʼij. Rukʼ wariʼ kʼo ta ri saqwach y ri tzʼin che kʼo almidón rukʼ.

 2. Katij ta más grasa y aceite.

 Ri OMS kubʼij che kqatij ta más rikil che kʼilim y ri rikil che kʼo pa latas, rumal che wariʼ kʼo grasas rukʼ che kubʼan kʼax chqe. We kuya, más utz na che rukʼ aceites vegetales, che are ta ri grasas saturadas kqabʼan wi ri qarikil. c Ri aceites riʼ are más utz na chuwach ri grasas saturadas.

 3. Katij ta más atzʼam y azúcar.

 Ri OMS kubʼij che rajawaxik xa jun cucharadita re atzʼam kqatij pa jun qʼij. Xuqujeʼ kubʼij che weneʼ 60 mililitros (12 cucharaditas) re azúcar kqatij ronojel taq qʼij. d Ri ktijowik y ri bebidas che kʼo pa latas más kʼo azúcar rukʼ. Jun kʼutbʼal, ri gaseosas re 355 mililitros (12 onzas) weneʼ kʼo 50 mililitros (10 cucharaditas) re azúcar chupam. Ri gaseosas y jugos kʼo kʼi calorías y kʼo ta nijun vitamina chupam.

 Ri Biblia kubʼij: «Ri utz kchomanik kril ri sayowem kel kʼu chuwach; ri man utz ta kchomanik ktaqenik kukochʼ kʼu ri kʼax» (Proverbios 22:3). We kqachajij ri kqatijo y kqakʼex ri utz taj che tajin kqabʼano, kqakʼut riʼ che nim kqil ri qakʼaslemal che uyaʼom ri Dios y kojutoʼo rech kojyawaj taj.

 Jujun taq molom tzij che kbʼixik

 Molom tzij: «Ri rikil che utz kkaʼyik, jeʼl ktijowik y kʼokʼ ri ruxlabʼ kʼo ta kʼax kubʼano».

 Ri qastzij: Rajawaxik más che 10,000 millones re bacterias rech kutzʼilobʼisaj jun litro re joron (1 cuarto re galón), are kʼu xaq 15 o 20 bacterias kubʼano che kojyawajik. Rech kubʼan ta kʼax chqe ri kqatijo rajawaxik ubʼanom ta vencer, utz kqabʼan che utzakik, ujachik y ukʼolik xuqujeʼ are kqabʼan ri kubʼij ri instrucciones che kʼo lo chrij.

 Molom tzij: «Ri e amaloʼ kʼo ta kkibʼan che ri ktijowik».

 Ri qastzij: Ri e amaloʼ sibʼalaj e tzʼil rumal che pa tzʼil taq lugar kekʼiy wi, junam rukʼ ri chulaj. Rumal laʼ chuxoʼl ri kaqan kikʼamom bʼi kʼi bacterias che kuya yabʼil. Rech ri e amaloʼ ketakʼiʼ ta puwiʼ ri kqatijo, rajawaxik utz kqabʼan che uchʼuqik.

 Molom tzij: «Pa ronojel ri nukʼaslemal xaq apachike uwach jastaq kintijo. We kinkʼex wariʼ kʼo ta kinutoʼ wi riʼ».

 Ri qastzij: Ri winaq che kʼo nim ketaʼmabʼal, kkibʼij che we kakʼex ri katijo, katutoʼo rech kariq ta yabʼil y chanim ta katkamik. Y we utz kabʼan che uchaʼik ri katijo, kariq utzilal riʼ.

a Ri gérmenes o microbios are e nitzʼaq taq chikop che keqil taj. Xuqujeʼ kʼo bacterias, virus y parásitos chupam. Jujun microbios kʼo ta kkibʼan chqe, are kʼu nikʼaj chik kkiya yabʼil o weneʼ kojkikamisaj.

b Ri microbios más kekamik we kkoj chʼipaq y joron.

c Are chiʼ kʼo ta tew ni qʼaqʼ ri grasas che saturadas taj are líquidos.

d Ri kbʼix azúcares libres chke are ri azúcar blanca, ri kabʼ, ri jarabes o ri jugos re fruta. Chkixoʼl wariʼ e kʼo ta ri azúcar natural che kʼo pa ri leche, ri verduras y ri frutas.