ISRAEL suyupi, Wañusqa qochaj inti yaykuy ladonpi, Ein Gedi nisqa llajtita karqa. Chay llajtitata 500 wata qhepata, ninawan enqhaykuspa chinkachisqanku. Kay 1970 watapitaj, yachayniyoj runasqa chaypi uj sinagogata allasqanku. Allashaspataj uj ruphasqa qhelqasqata tarisqanku. Chay ruphasqa qhelqasqaqa, mana kʼuyurakuyta aterqachu. Kanasqa kasqanrayku, pʼakirakunanpaj jina karqa. Chayrayku mana leeyta atikorqachu. Jinapis niraj unaychu, chay qhelqasqata sumaj aparatowan fotota jina orqhorqanku, jawantataj ukhuntataj. Chantá computadorapi programaswan, chay qhelqasqata kicharishankumanpis jinata qhawarqanku. Ajinamanta imachus chay qhelqasqapi kasqanta yacharqanku.

¿Imataj chaypi kasqa? Levítico libroj qallariyninmanta wakin versículos, Tetragrámaton nisqapis rikhurillasqataj. Chayqa hebreo qallupi Diospa sutin, tawa letraspitaj kashan. Chay ruphasqa qhelqasqaqa, 50-400 watas ukhupi qhelqakusqa. Hebreopi aswan unayniyoj qhelqasqaqa, Wañusqa qochapi tarisqanku kʼuyuna libros kashan, chaytataj Qumrán nisqa lugarpi tarisqanku. Gil Zohar nisqa runaqa, uj periodicopi qhelqarqa: “Wañusqa qochapi tarisqanku kʼuyuna librosqa, 2 mil watasniyoj jina, qhepa kaj temploj tukukuynin tiempomantataj. Chaymanta mil watasninman jinataj, nisunman 901-1000 watas chaynejpi Códice de Alepo nisqa libro qhelqakusqa. Chay iskay qhelqasqas jawaqa, mana waj unayniyoj qhelqasqas karqachu. Jinapis kunanqa Ein Gedi llajtitapi tarikusqan qhelqasqata computadorapi kicharinku. Chaypitaj Levítico libromanta uj chhikan kasqa”. Yachajkuna nisqankuman jina, chay kichakusqan qhelqasqaqa, Torá nisqa libro kikillanpuni kasqanta rikuchiwanchej. Arí, “Bibliata copiajkuna pantajtinkupis, may chhika watasña pasajtinpis”, Torá libroqa nisunman Bibliaj ñaupaj phishqa librosnenqa kikillanpuni kashan.