Arcykapłan: Chodzi o Kajfasza (zob. komentarz do Dz 4:6).

Zostaw swój kraj: Zwracając się do Sanhedrynu, Szczepan mówi, że Abraham otrzymał to polecenie, kiedy „Bóg w swojej chwale ukazał mu się w Mezopotamii”. Było to, „zanim (...) Abraham osiedlił się w Charanie” (Dz 7:2). Abraham (znany wcześniej jako Abram) pochodził z chaldejskiego miasta Ur. Jak wynika ze słów Szczepana, najwyraźniej właśnie tam po raz pierwszy usłyszał, że ma opuścić swój kraj (Rdz 11:28, 29, 31; 15:7; 17:5; Neh 9:7). Fragment z Rdz 11:31 do 12:3 mógłby wskazywać, że Jehowa po raz pierwszy polecił to Abrahamowi po śmierci jego ojca, Teracha, kiedy tymczasowo mieszkał on w Charanie. Jednak gdy weźmie się pod uwagę również wypowiedź Szczepana, rozsądny wydaje się wniosek, że Jehowa dał Abrahamowi to polecenie w Ur, a potem w Charanie je powtórzył.

Bóg: Dosł. „On”, czyli ‛Bóg, który ukazał się w swojej chwale’, wspomniany w wersecie 2.

potomkom: Dosł. „nasieniu”.

potomkowie: Dosł. „nasienie”.

będą ich uciskać przez 400 lat: Zacytowano tu słowa z Rdz 15:13, gdzie Bóg powiedział Abramowi (Abrahamowi), że jego potomkowie będą niewolnikami i będą uciskani przez 400 lat. Ten okres zakończył się 14 nisan 1513 r. p.n.e., gdy Jehowa uwolnił Izraelitów z niewoli w Egipcie. Musiał się więc rozpocząć w 1913 r. p.n.e. Według chronologii biblijnej właśnie w tym roku syn Abrahama Izaak — który miał wtedy jakieś pięć lat — zaczął być wyśmiewany i źle traktowany przez swojego przyrodniego brata Ismaela, który miał wtedy jakieś 19 lat. Ismael był synem Hagar, egipskiej służącej Saraj (Sary). Mógł dręczyć Izaaka dlatego, że chociaż Izaak był młodszy, to właśnie on miał otrzymać dziedzictwo pierworodnego (Rdz 16:1-4; 21:8-10). Apostoł Paweł nazwał później zachowanie Ismaela wobec Izaaka prześladowaniem (Gal 4:29). Jehowa najwyraźniej uznał je za na tyle dotkliwe, że poparł Sarę, gdy domagała się od Abrahama wypędzenia Ismaela i jego matki (Rdz 21:11-13). Tak więc Izaak był pierwszym potomkiem Abrahama, który doświadczył zapowiedzianego ucisku. A zatem ten dokładnie opisany w Biblii incydent można uznać za początek okresu 400 lat ucisku, który miał się zakończyć dopiero po wyjściu Izraela z Egiptu.

pełnić dla mnie świętą służbę: Lub „wielbić mnie; oddawać mi cześć”. Występujący tu grecki czasownik latreúo zasadniczo oznacza pełnienie służby, ale w niektórych wypadkach może być tłumaczony na „oddawać cześć”. Druga część omawianego wersetu nawiązuje do Wj 3:12, gdzie hebrajski odpowiednik tego czasownika można przetłumaczyć na „oddawać cześć” lub „służyć” (Wj 3:12 i przyp.). W Biblii grecki wyraz latreúo na ogół odnosi się do służenia Bogu lub do jakiejś formy służby związanej z wielbieniem Go (Mt 4:10; Łk 1:74; 2:37; 4:8; Rz 1:9; Flp 3:3; 2Tm 1:3; Heb 9:14; 12:28; Obj 7:15; 22:3), np. w przybytku lub świątyni (Heb 8:5; 9:9, przyp.; 10:2, przyp.; 13:10). Są też wersety, w których tego wyrazu użyto w kontekście fałszywego kultu — służenia, czyli oddawania czci, stworzeniom (Dz 7:42; Rz 1:25).

Potem Izaak został ojcem Jakuba: W tekście greckim w tym miejscu i dalszej części tego wersetu nie powtórzono czasowników występujących wcześniej — po polsku oddanych jako „został ojcem” i „obrzezał”. Występują tam domyślnie, można więc je dodać — jeden lub oba. Dlatego możliwy jest też inny wariant oddania drugiej części tego wersetu: „Potem to samo Izaak zrobił z Jakubem [czyli go obrzezał], a Jakub z 12 synami, którzy zostali głowami rodów”.

głowami rodów: Lub „patriarchami”. Greckie słowo patriárches występuje w Chrześcijańskich Pismach Greckich cztery razy. W tej relacji odnosi się do 12 synów Jakuba (Rdz 35:23-26), a w innych miejscach do Dawida (Dz 2:29) i Abrahama (Heb 7:4).

łącznie 75 osób: Kiedy Szczepan mówi, że do Egiptu przybyło łącznie 75 członków rodziny Jakuba, przypuszczalnie nie cytuje żadnego konkretnego wersetu z Pism Hebrajskich. Masorecki tekst Pism Hebrajskich nie podaje takiej liczby. W Rdz 46:26 powiedziano: „Wszystkich potomków Jakuba, którzy przybyli z nim do Egiptu, było 66, nie licząc synowych”. A werset 27 mówi: „Wszystkich z domu Jakuba, którzy przybyli do Egiptu, było 70”. Podane liczby różnią się z powodu odmiennego sposobu liczenia: pierwsza najwyraźniej odnosi się wyłącznie do potomków Jakuba, a druga — do wszystkich osób z jego rodziny, które przybyły z nim do Egiptu. O liczbie potomków Jakuba wspomina też Wj 1:5 i Pwt 10:22 — w obu fragmentach podano liczbę 70. W wypowiedzi Szczepana pojawia się kolejna liczba, która najwyraźniej obejmuje jeszcze więcej członków rodziny Jakuba. Niektórzy uważają, że Szczepan uwzględnił synów i wnuków Manassesa i Efraima, którzy byli synami Józefa i o których wspomniano w Septuagincie w Rdz 46:20. Inni sugerują, że doliczył synowe Jakuba, których nie uwzględniono w Rdz 46:26 (co wyraźnie zaznaczono w tym wersecie). Liczba 75 może więc być ogólną sumą wszystkich członków tej rodziny. Możliwe też, że zaczerpnięto ją z kopii Pism Hebrajskich dostępnych w I w. n.e. Biblistom od dawna wiadomo, że w greckiej Septuagincie liczba 75 pojawia się w Rdz 46:27 i Wj 1:5. Oprócz tego w XX w. wśród Zwojów znad Morza Martwego odkryto dwa manuskrypty zawierające Wj 1:5 w języku hebrajskim — w nich również podano liczbę 75. Szczepan mógł się opierać na jednym z tych starożytnych tekstów. Bez względu na to, które z tych przypuszczeń jest trafne, podana przez Szczepana liczba wynika z innego sposobu liczenia członków rodziny Jakuba.

osób: Lub „dusz”. Grecki wyraz psyché, oddawany w wielu przekładach Biblii słowem „dusza”, tutaj odnosi się do człowieka (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”, i Dodatek A2).

wyjątkowo piękny: Użyte tu greckie określenie dosłownie znaczy „piękny dla Boga”. Wzmianka o Bogu mieszcząca się w tym określeniu jest odpowiednikiem semickiego związku frazeologicznego, który oznacza coś wyjątkowego, najlepszego. W omawianym wersecie może więc chodzić o dwie myśli: że Mojżesz był niezwykle piękny oraz że był piękny w oczach Boga (por. Wj 2:2). Niektórzy bibliści przyznają, że określenie „piękny dla Boga” może się odnosić nie tylko do cech fizycznych jakiejś osoby, ale też do cech charakteru, które widzi w niej Bóg. Podobnej konstrukcji językowej użyto w Jon 3:3, gdzie dosłownie w tekście hebrajskim Niniwę nazwano „miastem wielkim dla Boga”, co oznacza, że była bardzo dużym miastem (inne przykłady: zob. Rdz 23:6; przyp.; Ps 36:6; przyp.).

Zdobył (...) w Egipcie wszechstronne wykształcenie: Lub „został wyszkolony we wszelkiej mądrości Egipcjan”. W mowie Szczepana wygłoszonej przed Sanhedrynem znalazły się pewne szczegóły z historii narodu żydowskiego, których nie ma w Pismach Hebrajskich. Na przykład tylko on wspomina o egipskim wykształceniu Mojżesza (inne szczegóły z przemówienia Szczepana, których nie podano w Pismach Hebrajskich: zob. komentarze do Dz 7:23, 30, 53).

miał on 40 lat: W mowie Szczepana wygłoszonej przed Sanhedrynem znalazły się pewne szczegóły z historii narodu żydowskiego, których nie ma w Pismach Hebrajskich. Na przykład tylko on wspomina, że Mojżesz, kiedy uciekł z Egiptu, miał 40 lat (inne szczegóły z przemówienia Szczepana, których nie podano w Pismach Hebrajskich: zob. komentarze do Dz 7:22, 30, 53).

postanowił: Lub „przyszło mu na myśl; zapragnął w sercu”. Dosł. „weszło do jego serca”. Występujący tu grecki zwrot jest odpowiednikiem hebrajskiego związku frazeologicznego o podobnym znaczeniu (por. Iz 65:17; Jer 3:16).

Izraelitów: Lub „lud Izraela”. Dosł. „synów Izraela” (zob. Słowniczek pojęć, „Izrael”).

40 latach: Pisma Hebrajskie nie podają wprost, jak długo Mojżesz przebywał w Midianie. Tutaj Szczepan wyjawia nieuwzględnione w nich szczegóły z historii narodu żydowskiego. Mówi, że Mojżesz w chwili ucieczki do Midianu miał 40 lat (Wj 2:11; Dz 7:23) oraz że pozostał tam przez kolejne 40 lub prawie 40 lat. Tak więc wspomniany tu okres najwyraźniej trwał od 1553 do 1513 r. p.n.e. Wypowiedź Szczepana zgadza się z informacją, że Mojżesz miał 80 lat, kiedy rozmawiał z faraonem (Wj 7:7) i wyprowadził Izraelitów z Egiptu. Harmonizuje też ze stwierdzeniem, że Mojżesz umarł w wieku 120 lat, po spędzeniu 40 lat na pustkowiu (Pwt 34:7; Dz 7:36).

anioł: Szczepan nawiązuje tu do fragmentu z Wj 3:2, gdzie w tekście hebrajskim występuje określenie „anioł Jehowy”. Większość greckich manuskryptów w Dz 7:30 zawiera słowo „anioł”. W niektórych manuskryptach i wczesnych przekładach na inne języki w tym wersecie występuje określenie, które można przetłumaczyć na „anioł Pana [lub „Jehowy”]”. W kilku przekładach Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C4 oznaczonych symbolami J^{7, 8, 10-12, 14-17, 28}) użyto w tym miejscu tetragramu i oddano to wyrażenie jako „anioł Jehowy”.

głos Jehowy: Ta część przemówienia Szczepana (Dz 7:30-34) nawiązuje do relacji z Wj 3:2-10. Według wersetu 4 z tej relacji to „Jehowa (...) zawołał” Mojżesza (za pośrednictwem anioła), a według wersetu 6 skierował do niego słowa zacytowane w Dz 7:32. W Pismach Hebrajskich wyrażenie „głos Jehowy” występuje wiele razy i jest połączeniem hebrajskiego słowa oznaczającego „głos” oraz tetragramu (m.in. w: Rdz 3:8; Pwt 5:25; 13:18, przyp.; 18:16; 26:14, NŚ, 1997; 27:10; 28:1; 28:62, NŚ, 1997; 1Sm 12:15; 1Kl 20:36; Ps 29:3-9; Iz 30:31; Dn 9:10; Za 6:15). Warto zauważyć, że w pewnej kopii Septuaginty (z kolekcji papirus Fuad 266), datowanej na I w. p.n.e., w Pwt 26:14; 27:10; 28:1, 62 to wyrażenie zawiera w tekście greckim imię Boże zapisane hebrajskim pismem kwadratowym. Powody, dla których w Przekładzie Nowego Świata użyto określenia „głos Jehowy” w Dz 7:31, chociaż w dostępnych greckich manuskryptach pojawia się tu określenie „głos Pana”, bardziej szczegółowo omówiono w Dodatku C1 oraz Dodatku C3: wprowadzenie i Dz 7:31.

Jehowa powiedział do niego: Większość greckich manuskryptów zawiera w tym miejscu określenie ho Kýrios („Pan”), ale istnieją argumenty przemawiające za użyciem tu imienia Bożego. W swoim przemówieniu Szczepan nawiązuje do Wj 3:2-10, skąd wyraźnie wynika, że to Jehowa mówił za pośrednictwem swojego anioła. Chociaż większa część wypowiedzi Szczepana z Dz 7:33 jest cytatem z Wj 3:5, to słowa, którymi wprowadził ten cytat, odpowiadają słowom wstępnym z Wj 3:7, gdzie tekst hebrajski dosłownie brzmi: „I Jehowa powiedział” (zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 7:33).

wyzwoliciela: Lub „wykupiciela”. Występujące tu greckie słowo lytrotés pochodzi od czasownika lytròomai, który znaczy „wyzwolić; uwolnić”. Jest też spokrewnione z rzeczownikiem lýtron, oznaczającym „okup” (zob. komentarz do Mt 20:28). Czasownika lytròomai użyto w odniesieniu do wyzwolenia, które jest możliwe dzięki Jezusowi Chrystusowi (Łk 24:21; Tyt 2:14, przyp.; 1Pt 1:18, przyp.), zapowiedzianemu ‛prorokowi takiemu jak Mojżesz’ (Pwt 18:15; Dz 7:37). Podobnie jak Mojżesz wyzwolił Izraelitów z Egiptu, tak Jezus Chrystus dzięki złożonej przez siebie ofierze okupu stał się Wyzwolicielem wszystkich ludzi.

cudów: Lub „proroczych znaków” (zob. komentarz do Dz 2:19).

przez 40 lat: Te 40 lat trwało od r. 1513 p.n.e., kiedy Izraelici wyszli z Egiptu, do 1473 r. p.n.e., kiedy weszli do Ziemi Obiecanej. Zanim zaczął się ten okres i w jego trakcie, Mojżesz dokonywał cudów i znaków. Na przykład gdy wrócił z Midianu do Egiptu, najpierw dokonał cudów w obecności starszych Izraela (Wj 4:29-31). Potem, jakiś czas przed wyjściem Izraelitów z Egiptu, dokonywał wielkich znaków i cudów przed faraonem i Egipcjanami. Odegrał też ważną rolę, kiedy faraon i jego armia zginęli w Morzu Czerwonym (Wj 14:21-31; 15:4; Pwt 11:2-4). Jednym z najbardziej niezwykłych cudów zapowiedzianych przez Mojżesza było codzienne zapewnianie Izraelitom manny na pustkowiu. Trwało to przez 40 lat, aż do r. 1473 p.n.e., gdy zaczęli jeść plony ziemi Kanaan (Wj 16:35; Joz 5:10-12).

Izraelitom: Lub „ludowi Izraela”. Dosł. „synom Izraela” (zob. Słowniczek pojęć, „Izrael”).

Bóg: Szczepan zacytował tu słowa z Pwt 18:15, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH). Występuje ono w wyrażeniu „Jehowa, wasz Bóg”. Szczepan nieco skrócił ten cytat i użył tylko słowa „Bóg”. Gdy Piotr cytuje ten sam werset w Dz 3:22, używa całego wyrażenia „Jehowa, wasz Bóg” (zob. komentarz do Dz 3:22). Niektóre przekłady Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski oddają słowa Szczepana jako „Jehowa, wasz Bóg” (J^{7, 8, 10-17}) lub „Jehowa Bóg” (J²⁸) (zob. Dodatek C4). W kilku greckich manuskryptach występuje w tym miejscu wyrażenie, które można przetłumaczyć na „Pan Bóg” lub — z tych samych powodów, o których mowa w Dodatku C — na „Jehowa Bóg”. Jednak zdecydowana większość greckich manuskryptów i wczesnych przekładów na inne języki zawiera po prostu słowo „Bóg”.

ludem: Dosł. „zborem”. Nazwano tu tak Izraelitów, którzy wyszli z Egiptu. W Pismach Hebrajskich w Przekładzie Nowego Świata słowem „zbór” zazwyczaj oddaje się hebrajskie słowo kahál. Wywodzi się ono od rdzenia oznaczającego „zwoływać; zgromadzać; zbierać” (Lb 20:8; Pwt 4:10). W wielu miejscach odnosi się do Izraelitów jako zorganizowanej grupy, np. w takich wyrażeniach jak „zbór Izraela” (Kpł 16:17; Joz 8:35), „zbór izraelski” (1Kl 8:14), „zbór prawdziwego Boga” (Neh 13:1), „zbór Jehowy” (Lb 20:4; Pwt 23:2, 3; 1Kn 28:8; Mi 2:5). W Septuagincie odpowiednikiem hebrajskiego słowa kahál często jest grecki wyraz ekklesía (np. w Ps 22:22 [21:23, LXX]), który również w Chrześcijańskich Pismach Greckich jest używany na określenie zboru (zob. komentarze do Mt 16:18; Dz 5:11).

żywe: Czyli trwałe, wywierające wpływ.

wojsku nieba: Chodzi o ciała niebieskie.

namiot świadectwa: Lub „przybytek świadectwa”. Łukasz mógł użyć tego wyrażenia pod wpływem Septuaginty, w której jest ono odpowiednikiem hebrajskiego terminu oznaczającego „namiot spotkania” (Wj 27:21; 28:43; Lb 1:1). Podczas wędrówki Izraelitów po pustkowiu właśnie w tym namiocie znajdowała się Arka Przymierza. Jej główną zawartość stanowiły „dwie tablice ze Świadectwem”. W tym kontekście termin „Świadectwo” zazwyczaj odnosi się do Dziesięciu Przykazań spisanych na kamiennych tablicach (Wj 25:16, 21, 22; 31:18; 32:15). Hebrajskie słowo oznaczające „świadectwo” można też przetłumaczyć na „przypomnienie”. Arka była swego rodzaju archiwum do przechowywania świętych przedmiotów, które służyły jako przypomnienie lub świadectwo (zob. Słowniczek pojęć, „Arka Przymierza” i „Miejsce Najświętsze”).

wzoru: Lub „projektu; modelu”. Użyte tu greckie słowo týpos w takim samym znaczeniu występuje w Heb 8:5 i w Septuagincie w Wj 25:40.

Jozuem: Chodzi tu o przywódcę Izraela, który wprowadził Izraelitów do Ziemi Obiecanej (Pwt 3:28; 31:7; Joz 1:1, 2). Hebrajskie imię Jehoszua (pol. Jozue) i jego skrócona forma Jeszua znaczą „Jehowa jest wybawieniem”. W omawianym wersecie Łukasz używa greckiego odpowiednika tego imienia — Iesoús. Jego łaciński wariant to Iesus (pol. Jezus) (zob. Dodatek A4). W czasach biblijnych imię to było popularne wśród Żydów. W Chrześcijańskich Pismach Greckich imię Iesoús występuje w odniesieniu do czterech osób: Jozuego, syna Nuna i następcy Mojżesza (Dz 7:45; Heb 4:8); jednego z przodków Jezusa Chrystusa (Łk 3:29); samego Jezusa Chrystusa (Mt 1:21) oraz chrześcijanina, najwyraźniej pochodzenia żydowskiego, który był jednym ze współpracowników Pawła (Kol 4:11). Józef Flawiusz w swoich pismach wymienia również inne osoby o tym imieniu.

domach wykonanych rękami: Lub „miejscach ręką uczynionych; dziełach rąk ludzkich”. Użyte tu greckie słowo cheiropoíetos występuje też w Dz 17:24 („zbudowane ludzkimi rękami”) i w Heb 9:11, 24 („wykonany rękami ludzkimi”).

Jehowa: Zacytowano tu słowa z Iz 66:1, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH). Zwrot oddany tu jako pyta Jehowa nawiązuje do początkowych słów z Iz 66:1 („Tak mówi Jehowa”) oraz do sformułowania w środkowej części następnego wersetu („oświadcza Jehowa”) (Iz 66:2; zob. Dodatek C).

uparci: Dosł. „o sztywnym karku”. Użyte tu greckie słowo w Chrześcijańskich Pismach Greckich pojawia się tylko raz, ale kilka razy występuje w Septuagincie jako tłumaczenie hebrajskiego określenia o podobnym znaczeniu (Wj 33:3, 5, przypisy; 34:9, przyp.; Pwt 9:6, przyp.; Prz 29:1, przyp.).

mający niewrażliwe serca i uszy: W tekście greckim występuje tu przenośne sformułowanie, które dosłownie znaczy „o nieobrzezanych sercach i uszach” i zawiera myśl o byciu upartym i obojętnym. Pochodzi z Pism Hebrajskich (Kpł 26:41, przyp.; Jer 9:25, 26; Eze 44:7, 9). W Jer 6:10 zwrot „mają zakryte uszy” dosłownie brzmi „ich ucho jest nieobrzezane” (przyp.). Tak więc „nieobrzezane” serca i uszy to takie, które są niewrażliwe i nie reagują na Boże wskazówki.

przekazane przez aniołów: W mowie Szczepana wygłoszonej przed Sanhedrynem znalazły się pewne szczegóły z historii narodu żydowskiego, których nie ma w Pismach Hebrajskich. Na przykład wspomina on, że w przekazaniu Prawa Mojżeszowego brali udział aniołowie (Gal 3:19; Heb 2:1, 2) (inne szczegóły z przemówienia Szczepana, których nie podano w Pismach Hebrajskich: zob. komentarze do Dz 7:22, 23, 30).

ich serca ogarnęła wściekłość: Lub „poczuli się dotknięci do żywego”. Użyte tu greckie określenie występuje jeszcze tylko w Dz 5:33. Dosłownie znaczy „być przepiłowanym”, ale w obu tych miejscach ma znaczenie przenośne i opisuje silną reakcję emocjonalną.

zgrzytać (...) zębami: Lub „szczękać zębami; zaciskać zęby”. Zwrot ten może zawierać myśl o udręce, desperacji lub gniewie, czemu nieraz towarzyszą gorzkie słowa i agresywne zachowanie. W tym miejscu najwyraźniej odnosi się do gwałtownego gniewu (Hi 16:9; zob. komentarz do Mt 8:12).

Jezusa stojącego po prawej stronie Boga: Szczepan jako pierwszy zaświadczył, że Jezus — którego ujrzał w wizji — zajął w niebie miejsce po prawej stronie Boga, jak to zapowiedziano w Ps 110:1. Gdy ktoś zajmował miejsce po czyjejś prawej stronie, miało to duże znaczenie symboliczne. Zasiadanie po prawej stronie władcy oznaczało, że dana osoba ustępuje rangą tylko jemu (Rz 8:34; 1Pt 3:22) lub że cieszy się jego względami (zob. komentarze do Mt 25:33; Mk 10:37; Łk 22:69).

Saulem: Imię Saul znaczy „wyproszony [u Boga]”. Saul, znany również pod rzymskim imieniem Paweł, pochodził z plemienia Beniamina, był „Hebrajczykiem, synem Hebrajczyków” (Flp 3:5). Urodził się jako obywatel rzymski (Dz 22:28), logiczne więc, że oprócz imienia hebrajskiego rodzice mogli nadać mu też rzymskie — Paulus, inaczej Paweł, co znaczy „mały”. Prawdopodobnie od dzieciństwa nosił oba imiona. Imię Saul rodzice mogli mu nadać z różnych powodów. Było ono wśród Beniaminitów popularne i szanowane, ponieważ nosił je pierwszy król Izraela, także Beniaminita (1Sm 9:2; 10:1; Dz 13:21). Innym powodem mogło być wspomniane wyżej znaczenie tego imienia. Niewykluczone też, że nosił je ojciec Saula, a zgodnie ze zwyczajem syn otrzymywał imię po ojcu (por. Łk 1:59). Tak czy inaczej, Saul posługiwał się tym hebrajskim imieniem wśród Żydów, szczególnie w okresie, gdy zdobywał wykształcenie i był faryzeuszem (Dz 22:3). Wydaje się, że przez ponad 10 lat po zostaniu chrześcijaninem też był znany głównie pod tym imieniem (Dz 11:25, 30; 12:25; 13:1, 2, 9).

on błagał: „Panie Jezusie”: W wersetach 55 i 56 wspomniano, że Szczepan otrzymał wizję, w której — jak sam powiedział — zobaczył „otwarte niebiosa i Syna Człowieczego stojącego po prawej stronie Boga”. Wyraźnie więc odróżnił Jezusa od Jehowy. Wiedział, że Jezus otrzymał od Jehowy moc wskrzeszania umarłych. Dlatego to całkiem naturalne, że kiedy zobaczył go w wizji, zwrócił się bezpośrednio do niego i poprosił, by strzegł jego ducha, czyli siły życiowej (Jn 5:27-29). Odezwał się do niego słowami: „Panie Jezusie [gr. Kýrie Iesoú]”. W Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo Kýrios („Pan”) może się odnosić do Jehowy Boga albo do Jezusa Chrystusa, ale tu kontekst wyraźnie wskazuje, że chodzi o Jezusa. Grecki wyraz przetłumaczony w tym miejscu na „błagał” w Chrześcijańskich Pismach Greckich nie jest typowym słowem odnoszącym się do modlitwy. Jednak w wielu przekładach Biblii został oddany jako „modlił się”, co wywołuje wrażenie, że Szczepan modlił się do Jezusa. Tymczasem rzetelne źródła podają, że występujące tu greckie słowo epikaléo znaczy „wołać, wzywać; odwoływać się do jakiejś zwierzchności” i często tak właśnie jest oddawane (Dz 2:21; 9:14; Rz 10:13; 2Tm 2:22). Użył go też Paweł, gdy powiedział: „Odwołuję się do Cezara!” (Dz 25:11). Biorąc to wszystko pod uwagę, nie ma żadnych podstaw, by twierdzić, że Szczepan modlił się do Jezusa. Ponieważ zobaczył go w wizji, w naturalny sposób zwrócił się do niego z prośbą (zob. komentarz do Dz 7:60).

Jehowo: W dostępnych greckich manuskryptach występuje tu słowo Kýrios („Pan”). W Chrześcijańskich Pismach Greckich tytuł ten często odnosi się do Jehowy Boga albo do Jezusa Chrystusa — zależnie od kontekstu. W tym miejscu najwyraźniej chodzi o Jehowę Boga. Wskazują na to następujące fakty: To, co mówi tu Szczepan, przypomina słowa z Łk 23:34, którymi Jezus zwrócił się do swojego Ojca, Jehowy: „Ojcze, wybacz im, bo nie wiedzą, co robią”. W przemówieniu Szczepana, zanotowanym w Dz 7:2-53, słowo Kýrios występuje trzy razy. Za każdym razem jest to cytat z Pism Hebrajskich albo nawiązanie do nich i wyraźnie odnosi się do Boga (zob. komentarze do Dz 7:31, 33, 49). Wielu tłumaczy i komentatorów biblijnych zgadza się z tym, że w tych trzech miejscach słowo Kýrios odnosi się do Jehowy (zob. Dodatek C). Potem pojawia się ono w Dz 7:59, ale tam Szczepan mówi konkretnie: „Panie Jezusie”. Nie znaczy to jednak — jak twierdzą niektórzy — że również w następnym wersecie (Dz 7:60) używa słowa Kýrios w odniesieniu do Jezusa. Między słowami Szczepana z wersetu 59 i tymi z wersetu 60 jest wyraźna przerwa. Wcześniej stał. Kiedy więc w obecności swoich wrogów padł na kolana, najprawdopodobniej zrobił to, by zwrócić się w modlitwie do Jehowy (por. Łk 22:41; Dz 9:40; 20:36; 21:5, gdzie padnięcie na kolana powiązano z modlitwą do Boga). Dlatego wygląda na to, że ostatnie słowa Szczepana były modlitwą do Wszechmocnego Boga, Jehowy. W Dz 7:56 powiedziano, że Szczepan zobaczył „otwarte niebiosa i Syna Człowieczego stojącego po prawej stronie Boga”, zrozumiałe więc, że w wersecie 59 mógł zwrócić się do Jezusa, a w wersecie 60 do Jehowy. W pewnej liczbie przekładów Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C4 oznaczonych symbolami J^{17, 18, 22, 23}) w wersecie 60 użyto tetragramu, ale nie użyto go w wersecie 59, gdzie występuje wyrażenie „Pan Jezus” (zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 7:60).

zasnął snem śmierci: W Biblii słowa „spać” i „zasnąć” odnoszą się zarówno do snu fizycznego (Mt 28:13; Łk 22:45; Jn 11:12; Dz 12:6), jak i do snu śmierci (Jn 11:11; Dz 7:60; 13:36; 1Ko 7:39; 15:6, 51; 2Pt 3:4 i przyp.). W kontekstach odnoszących się do śmierci tłumacze biblijni często używają zwrotu „zasnąć snem śmierci” lub po prostu słowa „umrzeć”, żeby czytelnik nie miał problemu ze zrozumieniem myśli. W sensie przenośnym słowa „spać” i „zasnąć” odnoszą się w Biblii do osób, które umierają, ponieważ odziedziczyły grzech i śmierć po Adamie (zob. komentarze do Mk 5:39; Jn 11:11).