Bai na kontenido

Bai na kontenido

E Planeta Bibu

E Planeta Bibu

Ta te den siglo 20 hende a bin konosé i haña mihó komprondementu di e kosnan ku ta hasi bida riba tera posibel. Algun hende ta konsiderá ku e kosnan akí a presentá pa puru kasualidat, pero si no ta pa esakinan, bida riba tera lo no ta posibel. E kosnan ei ta entre otro:

  • Planeta Tera su ubikashon tantu den Via Láktea komo den e sistema solar, i tambe tera su órbita, inklinashon, velosidat i luna

  • E kampo magnétiko i e atmósfera ku ta duna nos dòbel protekshon

  • Siklonan natural ku ta perkurá pa e planeta por tin un abastesementu di aire i awa limpi

Segun ku bo ta konsiderá kada un di e puntonan akí, puntra bo mes, ‘E karakterístikanan akí di tera a presentá pa puru kasualidat òf ta un diseño ku propósito?’

Tera Su “Adrès” Perfekto

Bida riba tera ta posibel pasobra e ta bon ubiká

Kon lo bo splika un hende di afó bo adrès? Probablemente lo bo bis’é nòmber di bo pais, stat i kaya. Nos por bisa, na moda di papia, ku tera tambe tin un adrès. Nos lo por yama e galaksia Via Láktea e “pais,” e solo i su planetanan, esta, e sistema solar, e “stat” i e órbita di tera den e sistema solar e “kaya.” Danki na e avansenan den astronomia i físika, sientífikonan a bin komprondé mas mihó e bentahanan di nos ubikashon den universo.

Pa kuminsá, e “stat” ku ta nos sistema solar ta ubiká den un área ideal di e galaksia Via Láktea; e no ta keda ni muchu serka di e sentro ni muchu leu for di dje. E “zona habitabel” akí, manera sientífikonan ta yam’é, tin nèt e konsentrashon eksakto di elementonan kímiko pa sostené bida. Si e ta mas leu di e sentro, e elementonan akí lo ta skars i si e ta mas serka, lo e kousa peliger pa bida debí na un kantidat enorme di radiashon i otro faktornan. E revista Scientific American ta bisa: “Nos ta biba den e mihó bario.”1

E “kaya” ideal: E tera su “kaya” òf órbita den nos sistema solar tambe ta ekselente. E ta ubiká na un distansia di 150 mion kilometer leu for di solo, i ta nèt den e parti di e sistema solar ku ta habitabel, pasobra einan no ta ni muchu kayente ni muchu friu. Ademas, debí ku órbita di tera ta kasi rondó, e distansia entre tera i solo no ta kambia durante aña.

Un otro aspekto faborabel ta ku solo ta un “planta di elektrisidat” perfekto pa tera. E ta stabil, su tamaño ta ideal i ta manda nèt e kantidat di energia nesesario. No ta pòrnada hende ta yam’é “un strea sumamente spesial.”2

E mihó “bisiña”: Luna ta e mihó “bisiña” ku tera por a haña. E diameter di luna ta mas o ménos un kuarta parti di esun di tera. P’esei, ora nos kompar’é ku e otro lunanan den e sistema solar, nos luna ta hopi grandi pa nos planeta. Esaki ta pa kasualidat? Ta parse ku no.

Na promé lugá, luna ta e kousa prinsipal pakiko laman sa ta haltu òf abou, i e fluktuashon akí ta hunga un papel importante den ekologia di tera. Di dos, luna ta yuda e tera drei rònt di su as na un manera stabil. Sin luna, nos planeta lo keda drei pa loko meskos ku un tròm. Lo e por kousa kambionan katastrófiko den klima i marea.

Tera su inklinashon i rotashon perfekto: E siklo anual di temporada, e regulashon di temperatura i e variedat amplio di zona di klima ta debí na e echo ku tera su as ta inkliná na un ángulo di 23,4 grado. E buki Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe ta bisa: “Ta parse ku e as inkliná di nos planeta ta ‘nèt bon.’”3

Loke tambe ta “nèt bon” debí ku tera ta drei ta e largura di dia i anochi. Si tera tabata drei pokopoko, dianan lo bira mas largu i e parti di mundu ku ta kara pa solo lo bira kayente kayente miéntras ku e otro banda lo bira friu friu. En kambio, si tera tabata drei muchu lihé, dianan lo bira kòrtiku i kisas dura algun ora so. Tambe lo e kousa tormentanan severo i otro efektonan dañino.

Tera Su Kapanan Protektivo

Den espasio tin yen di radiashon mortal i meteornan ku konstantemente ta kousa peliger. Sinembargo, ta parse ku nos tera ku tambe tin e nòmber planeta blou ta pasa dor di e “kancha di tiru” di e galaksia i tòg sali relativamente ileso. Dikon? Pa motibu ku e tin dos kapa protektivo impreshonante: un kampo magnétiko poderoso i un atmósfera bon diseñá.

Tera su kampo magnétiko invisibel

Tera su kampo magnétiko: E sentro di tera ta un bola di heru dirtí ku ta drei rònt. E bola akí ta produsí un kampo magnétiko poderoso ku ta bai hopi leu den espasio. E kapa akí ta protehá nos for di e impakto fuerte di rayonan kósmiko i di peligernan mortal ku ta bini for di solo. E peligernan akí ta entre otro bientu solar (un fluho konstante di partíkula di proton i elektron), erupshon solar (ku den algun minüt ta produsí mes tantu energia ku míles di miónes di bòm hidrógeno) i eksploshonnan den e korona rònt di solo (ku ta spat míles di miónes di tonelada di materia den espasio). Tin kosnan visibel den naturalesa ku ta kòrda bo ku e kampo magnétiko di tera ta protehá bo. Esaki ta entre otro e ouroranan ku ta un fenómeno di lus kolorido den e parti mas ariba di atmósfera serka di e polonan magnétiko di tera produsí pa erupshonnan solar i eksploshonnan den e korona di solo.

Ourora borealis (lusnan di nort)

Tera su atmósfera: E kapa di gas akí no solamente ta yuda nos hala rosea, pero tambe e ta duna èkstra protekshon. E stratosfer, ku ta un di e kapanan di atmósfera, ta kontené un tipo di oksígeno ku yama ozòn ku ta apsorbá mas ku 99 porshento di rayonan ultravioleta. Pues, e kapa di ozòn ta protehá tur tipo di bida for di rayonan peligroso. E ta protehá entre otro hende i tambe planktòn ku ta produsí oksígeno ku nos tin mester di dje. E kantidat di ozòn den stratosfer ta fluktua, mas rayo ultravioleta tin, mas haltu e konsentrashon di ozòn lo bira. Pues, e kapa di ozòn ta efisiente i dinámiko.

E atmósfera ta protehá nos di meteor

Ademas, atmósfera ta protehá nos for di e miónes di ophetonan ku ta bombardiá nos diariamente, esakinan ta entre otro partíkulanan chikitu i barankanan gigantesko. Ménos mal ku mayoria di nan ta kima den atmósfera. Na momento ku esei sosodé, nos por mira un rayo di lus briante ku yama meteor òf mihó konosí komo strea ku ta kai. Pero di otro banda, rayonan di kalor i lus ku ta esensial pa bida sí atmósfera ta laga pasa. E atmósfera asta ta yuda plama e kalor rònt mundu, i durante anochi e atmósfera ta sirbi komo un deken ku ta retené kalor.

E atmósfera di tera i e kampo magnétiko realmente ta diseñonan maravioso ku hende te ainda no por kaba di komprondé. Meskos ta konta pa e siklonan ku ta sostené bida riba e planeta akí.

Ta un koinsidensia ku nos planeta tin dos kapa protektivo dinámiko?

Siklonan Ku Ta Sostené Bida

Si un stat no ta haña aire fresku i awa limpi i e sistema di riolering ta blòkiá, lo no dura muchu ku hende lo kuminsá bira malu i despues asta muri. Pero den kaso di nos planeta no ta asina. Por ehèmpel, e no ta manera un restorant, kaminda hende tin ku trese provishonnan nobo i pasa rekohé sushi. Un rakèt no mester trese aire i awa limpi ku nos ta dependé di dje for di espasio, ni e no tin ku pasa rekohé sushi. Pues, kon bin nos tera ta keda saludabel i habitabel? Esei ta debí na e siklo natural di awa, karbon, oksígeno i nitrógeno. At’akí tantu un resúmen komo algun plachi di e siklonan akí.

Siklo di awa: Awa ta vital pa bida. Hende por keda na bida algun dia so sin awa. Debí na e siklo di awa ta posibel pa hende rònt mundu haña awa dushi i limpi. E proseso ta enserá tres kos. (1) Solo ta evaporá awa. (2) Kondensashon di e awa purifiká akí ta forma nubia. (3) Na su turno, nubia ta produsí awa, hagel i sneu ku ta kai bèk riba tera. E siklo ta kompletá i e awa ta kla pa evaporá atrobe. Kuantu awa ta ser resiklá tur aña di e manera akí? Segun kálkulonan, sufisiente pa kubri henter e tera ku mas o ménos 80 centimeter di awa.4

Siklo di karbon i oksígeno: Manera bo sa, pa nos por biba nos mester hala rosea. Nos ta hala oksígeno aden i ta saka karbodióksido afó. Apesar ku míles di miónes di hende i bestia ta hala rosea, tòg oksígeno no ta kaba i bo no ta haña demasiado karbodióksido den atmósfera. Kon bin? Pa nos haña kontesta nos mester analisá e siklo di oksígeno. (1) Den un proseso maravioso yamá fotosíntesis, mata ta usa tantu karbodióksido ku nos ta saka afó komo energia di solo pa produsí karbohidrato i oksígeno. (2) Ora nos ta hala oksígeno aden, nos ta kompletá e siklo. Ámbos proseso ta tuma lugá na un manera limpi, efisiente i silensioso.

Siklo di nitrógeno: Bida riba tera ta dependé tambe di produkshon di molekül orgániko manera proteina. (A) Pa produsí e molekülnan ei nitrógeno ta nesesario. Ménos mal ku 78 porshento di nos atmósfera ta konsistí di e gas ei. Werlek i bakteria ta kombertí nitrógeno den supstansia ku mata por apsorbá. (B) Na su turno, mata ta usa e supstansia akí pa forma molekül orgániko. Bestia ta kome e matanan ei i di e manera ei nan tambe ta haña nitrógeno. (C) Finalmente, ora mata i bestia muri, bakteria ta kibra e supstansia kompuesto di nitrógeno ku tin den nan kurpa. Asina nitrógeno ta bai bèk den tera i atmósfera, i e siklo ta kompletá.

Resiklahe Perfekto!

Apesar di tur e avansenan den teknologia, tur aña hende ta produsí tonelada di desperdisio tóksiko ku nan no por resiklá. Sinembargo, tera sí ta resiklá tur su desperdisio perfektamente, usando prosesonan kímiko ingenioso.

Segun bo, kon e sistema di resiklahe a originá? Den un buki tokante religion i siensia, M. A. Corey a bisa: “Si e ekosistema di planeta Tera realmente a evolushoná pa kasualidat, lo tabata imposibel pa yega na un nivel di armonia asina perfekto den medio ambiente.”5 Bo ta di akuerdo kuné?