Inda koshikalimo

Otali tu longo shike?

Otali tu longo shike?

Otali tu longo shike?

Ombiimbeli otayi ti: “Pula iinamwenyo, oyo notayi ku nongeke, nenge u pule oondhila dhokegulu. Popya niishitwa yokevi, oyo notayi ku lombwele, nenge oohi dhomefuta otadhi ku yelithile.” — JOB 12:7, 8.

OMIMVO opo dha zi ko, ooindjiniya nosho wo aanongononi oya kala tayi ilongo iinima oyindji kiimeno nokiinamwenyo. Ohaya konakona nokulonga iinima, taya holele iimeno niinamwenyo yi ili noyi ili. Kungawo, otayi ilongo kiinima yomeshito noku yi holela, sho taya kambadhala okunduluka po iinima iipe nokuhwepopaleka iikwamashina mbyoka yi li po. Sho to tala iiholelwa tayi landula, ipula to ti: ‘Olye lela a gwana okupandulwa, omolwiinima mbyoka ya ndulukwa po?’

Tayi ilongo komalwenya gohi onene yedhina whale, ngoka ga fa omawawa

Mboka haya longo oondhila, otayi ilongo shike ko-whale, ohi ndjoka onene? Otaya vulu okwiilonga ko oshindji lela. Ohi ndjoka onene, ohayi vihi ootona 30 lwaampono, oshiviha shoka shi thike peloli lyu udha oondongelwa. Oyi na olutu olukukutu nomalwenya omanene ga fa omawawa guudhila. Ohi ndjoka oyi na uule woometa 12, nohayi inyenge tayi endelele kohi yomeya shimwe to nyengwa. Pashiholelwa, uuna tayi kongo iikulya, ohayi inyenge tayi idhingoloka yu uka mombanda, ya tula mekondeka omaludhi goohi ndhoka hayi li, nohayi kala tayi ningi oombwimbwi. Mbela oombwimbwi ndhoka ohadhi kala dhi thike peni? Ohadhi kala dhi na uunene wometa 1,5 momutamo, notadhi dhingoloka oohi ndhoka. Konima yaashono, ohi ndjoka yo-whale ohayi li po oohi ndhoka dhi li mekondeka lyoombwimbwi ndhoka ya ninga.

Shoka unene sha kumitha aakonakoni yiinima, osho kutya nonando ohi ndjika oyi na olutu olukukutu, ohayi inyenge tayi endelele shimwe to nyengwa momeya, tayi idhingoloka. Aakonakoni oya mona kutya omukalo moka omalwenya gayo ga shitwa, ogwo hagu yi ningitha yi endelele ngawo. Oongenge dhomalwenya gayo oonkunkutu, ihe inadhi fa dhomawawa gondhila ngoka omapu. Oongenge dhomalwenya gohi ndjono, oge na iikiliyego ya fa yomayego goshisaaha.

Uuna ohi ndjoka yi li kohi yomeya, uukiliyego mboka wu li kohulo yomalwenya gayo, ohawu yi kwathele yi vule okwiiyumba tayi endelele momeya. Ngiini mbela? Embo Natural History olya yelitha kutya uukiliyego mboka ohawu ningitha omeya ga tondoke ko oshikuti komalwenya gayo noga kale tagi idhingoloka momukalo omukumithi, nokuli nonando ohi ndjoka oyi iyumbile mombanda shi thike peni. Andola omalwenya gayo oga li ge na oongenge oompu, ando ihayi vulu okwiiyumbila mombanda nenge okutanauka, oshoka itayi vulu okwiinyenga nuupu momeya.

Aanongononi otaya vulu okunduluka po shike, taya holele shoka ya mono kohi ndjika onene? Omawawa goondhila ndhoka tadhi longwa kaanongononi oga holela omalwenya gohi yo-whale, ihe omawawa gondhila oga pumbwa okugwedhelwa uunima wontumba, opo ga vule okuteta ombepo nawa. Omawawa gondhila ga tya ngawo, ohage yi kwathele yi tete ombepo nuupu noku kaleka ondhila megameno. Omulumentu gwedhina, John Long, ngoka e li omukonakoni dhingi gwiinima yi na omwenyo, okwi itaala kutya masiku “otashi vulika tu ka mone kehe ondhila yi na omawawa ge na oongenge dha fa dhohi ndjoka.”

Taya holele omawawa gokadhila kakwaya

Odhoshili kutya omawawa ogendji goonelomba, oga holela omawawa guudhila. Ashike omathimbo opo ga zi ko, ooindjiniya odha nduluka po oondhila dhi na omawawa ga fa gookakwaya. Oshifo New Scientist osha ti kutya “aaningi yomapekapeko kOuniveesiti yaFlorida, oya nduluka po okashina kokukala taka wilike oondhila, uuna tadhi lambele nosho wo ngele tadhi tuka.”

Ookakwaya ohaya tuka momukalo omukumithi, oshoka omawawa gawo ohaga tifuka pomatsakaneno gomasipa. Oshifo osha ti kutya, opo ku holelwe omawawa gookakwaya ngoka haga tifuka, “ethano ndyoka hali thaneke okuza mombanda li na uunene woosendimeta 61, ohali longitha okashina okashona ke li meni lyalyo, opo ka wilike omainyengo gethano.” Omukalo moka ethano ndyoka lya ndulukwa, ogwe li ningitha, opo li vule okukala li li mombanda pokati komatungo omale. Etanga lyegameno lyomombanda lyaAmerika, olya nduluka po ondhila ya tya ngawo, opo li vule okukonga iikondjitho yuuzigo miilando iinene.

Taya holele omanyala gashiyompompolo

Aantu otaya vulu okwiilonga oshindji kiinamwenyo mbyoka yi li kombanda yevi. Pashiholelwa, shiyompompolo oha vulu okulonda kekuma nokukala a dhama moombuli dhosiilinga yetungo e li ongali, ihe ita gwile pevi. Pethimbo lyOmbiimbeli, eyengele, nenge tu tye shiyompompolo okwa kala a tseyikila oshinima shoka. (Omayeletumbulo 30:28) Oshike hashi kwathele shiyompompolo kaa gwe mo moombuli?

Shimwe natango, shiyompompolo oha vulu okukala kekende, ihe ita thenunuka ko. Oshike hashi mu kwathele? Uufufu we mboka wu li komanyala ge. Omanyala ge kage na onka yasha. Pehala lyaashono, oha longitha oonkondo ndhoka hadhi mu kwathele a kale a kanyatela pokuma, nonando opu na omuthenu. Oonkondo dhoshinima mpoka a londa ohadhi kwatathana naandhoka dhi li momanyala ge, nokungawo oha kala e na oonkondo dha gwana oku mu kaleka a kanyatela mpoka e li. Omuntu iha vulu okulonda kekuma ta kwatelele ko owala noonyala, oshoka oonkondo dhevi ndhoka hadhi hili iinima mombanda odhi na oonkondo unene. Ihe uufufu mboka wu li komanyala gashiyompompolo ohawu mu kwathele a kale a kwata kekuma. Uuna oonkondo ndhoka dhi indjipalekwa muufufu we owundjiwundji mboka wu li momanyala ge, ohadhi mu hili a kale a kanyatela pokuma, itaa zi po.

Aantu oyi ilonga ko shike kushiyompompolo? Iiyata mbyoka ya longwa ya holela omanyala ge, ohayi vulu okukakatela kumwe, oshinima shoka sha tapwa meshito. * Oshifo The Economist osha ti kutya oshiyata shoka sha longwa “sha holela omanyala gashiyompompolo” otashi vulu unene okulongithwa “miinima yopaunamiti, ngele kapu na iinima yokunateka piilalo.”

Olye a gwana okutangwa?

Ehangano lyedhina National Aeronautics and Space Administration, otali nduluka po elobota li na omagulu ogendji hali ende lya fa ondje. Omanga ooindjiniya moSuomi (Finland) odha nduluka po nale embakumbaku lyomagulu gahamano, ndyoka hali vulu okulonda nopokuma mpoka pwa kitakana, ngaashi iimbambala hayi ningi. Aapekapeki yamwe oya ninga po iinima yontumba yi na oondjila, ya holela omafo gokandombo. Ehangano limwe lyiiyenditho, olya longa po ohauto yimwe ya holela ohi ndjoka ya fa epakete. Aapekapeki yamwe otaya konakona oshipeta shonkonkolosa nelalakano, opo ya ninge omizalo dha kola dhokugamena olutu.

Otu wete kutya iinima oyindji iiwanawa oya longwa taku holelwa iinamwenyo yomeshito, ya adhika po nale, mbyoka aapekapeki ya konakona nokumona uuyelele kombinga yayo. Oshifo The Economist osha ti kutya, opo aanongononi ya “kandule po omaupyakadhi giinima mbyoka ya longa, ohaya konakona iinima yomeshito.” Omakonakono ngoka ohaye gi ithana “omikalo dhokunduluka iinima taku holelwa eshito.” Omunduluki gwoshinima, oye omuntu ngoka nenge ehangano ndyoka paveta lya nyolitha edhiladhilo epe nenge eshina epe. Oshifo The Economist osha popi kombinga yaamboka ya nduluka po iinima, sha ti: “Uutumbulilo ‘omikalo dhokunduluka iinima taku holelwa eshito,’ otawu tsu owala omuthindo kutya eshito olyo lya holelwa.”

Mbela oshe ende ngiini iinima yomeshito yi kale yi na omaukwatya agehe ngono ga dhenga mbanda? Aakonakoni yiinima oyendji ohaya ti kutya anuwa iinima yomeshito, oye ya po okupitila paevolusi uule womimvo omamiliyona ogendji ga ka pita. Ihe aakonakoni yiinima yalwe itaya tsu kumwe nomadhiladhilo ngoka. Omukonakoni gwiinima, Michael Behe, okwa nyola moshifo The New York Times mo 2005, a ti: “Oshinima shontumba meshito shoka tu wete nomeho getu, inatu pumbwa oku shi pataneka: Ngele osha fa ombaka, tashi ende she yi fa nokuhwema she yi fa, nena otatu vulu okuthika pehulithodhiladhilo kutya ndjono ombaka.” Okwa hulitha ta ti: “Ngele oshinima oshi iwetikile kutya oshike, inatu pumbwa okwiipwililikila uushili mboka.”

Odhoshili kutya omuntu ngoka a nduluka po omawawa gondhila, okwa gwana okupandulwa, omolwiilonga ye mbyoka. Sha faathana, omuntu ngoka a nduluka po iiyando iiwanawa, iiyata yolela nenge ohauto ombwanawa, naye okwi ilongela epandulo. Ngele omuntu okwa ningi po oshinima shontumba ta holele shoka a adha po nale sha ningwa kugulwe, ihe ina popya kutya okwa holela ntumba, nena paveta omuntu ngono ota yaka noku na okutalika ko e li ombudhi.

Mbela kungoye oshi li ngaa pandunge, ngele aakonakoni mboka taya holele iinima yomeshito, taya pandula oevolusi, omolwondunge ndjoka ya kutha kiinima yomeshito, opo yo opaleke omapuko ngoka ge li miinima mbyoka ye eta po? Opo omuntu a nduluke po oshinima shontumba ta holele shoka shomeshito, oku na okukala omunandunge. Mbela omushiti ngoka a shita oshinima shoka tashi holelwa, ye oku na oondunge dhi thike peni? Paushili wo wene, olye a gwana okupewa epandulo lya shiga ko, omuntu ngoka a tota po oshinima nenge oye ngoka e shi holela?

Oshi li pandunge tu thike pehulithodhiladhilo lini?

Konima sho aantu ya konakona nkene iinima yomeshito yi li, oyendji otaya tsu kumwe noohapu ndhoka dha nyolwa komupisalomi tadhi ti: “Omuwa, owa shiti iinima oyindji! Tala nkene wa shiti ayihe noondunge! Evi olyu udha iishitwa yoye.” (Episalomi 104:24) Omunyoli gwOmbiimbeli, Paulus, naye okwa thiki pehulithodhiladhilo lya faathana. Okwa nyola a ti: “Okuza Kalunga sho a shiti uuyuni, nando oye iha monika, okwa holola puuyelele oonkondo dhe dhaaluhe nuukalunga we. Aantu otaa vulu okukoneka Kalunga miinima mbyoka e yi shiti.” — Aaroma 1:19, 20.

Nonando ongawo, aanamitima omiwanawa oyendji mboka ya simaneka Ombiimbeli noyi itaala muKalunga, ohaya ti kutya otashi vulika Kalunga a longitha oevolusi a shite iinima iikumithi. Ihe Ombiimbeli otayi tu longo shike?

[Enyolo lyopevi]

^ okat. 15 Oshiyata shi na uunima hawu kakatele kumwe, wa fa uufufu mboka hawu kala koomono ndhoka ihaadhi liwa.

[Oohapu dha simana]

Oshe ende ngiini, opo meshito mu kale mu na iinima oyindji iiwanawa?

[Oshimpungu/Oohapu dha simana]

Olye a nduluka po iinima mbyoka tu wete meshito?

[Ethano]

Opo omuntu a nduluke po oshinima shontumba ta holele shoka shomeshito, oku na okukala omunandunge. Mbela omushiti ngoka a shita oshinima shoka tashi holelwa, ye oku na oondunge dhi thike peni?

Ondhila (nelomba) ya longwa yi na omawawa ga holela gokadhila kakwaya

Ngele shiyompompolo e ende pokuma pwa kaka, omanyala ge ihaga zi po ga kwata ekako ndyoka, ye mpoka a lyata, iha thigi po omanyala ge noha vulu okweenda nuupu konyala kukehe oshinima kutya nduno oshi na omuthenu. Aakonakoni yiinima otaya kambadhala oku mu holela

Ohauto ya longwa ya holela ohi ndjoka ya fa epakete

[Credit Lines]

Ondhila: Kristen Bartlett/Ouniveesiti yaFlorida;

omanyala gashiyompompolo: Breck P. Kent; ohi ya fa epakete nosho wo ohauto: Mercedes-Benz USA (Eshete lyokoAmerika)

[Oshimpungu/Ethano]

IINIMA MBYOKA YI NA OWINO OYINDJIYINDJI

Opu na iinamwenyo oyindji mbyoka yi na “owino oyindjiyindji,” mokutala kwaashoka hayi ningi, sho yi li kombanda yevi. (Omayeletumbulo 30:24, 25) Natu tale kiiholelwa iyali yiinamwenyo mbyoka.

Uuna uudhidhi wa li wa ka konga iikulya kokule, oshike hashi wu kwathele wu shune komakwena gawo nuupu? Aakonakoni yiinima moBritania, oya mona kutya uudhidhi ohawu tula omandhindhiliko gontumba mondjila moka tawu ende. Wumwe ohawu mete kutya owa ya oshinano shi thike peni, opo shi wu kwathele wu kale wu shi mpoka pu na omakwena gawo. Oshifo New Scientist osha popi kombinga yomayanganime sha ti: “Ohaga toto po oondjila dhontumba okuza mwaandjoka ya za pokwena kwago. Oondjila ndhoka ohadhi kala dhi lyaathane kokule kashona.” Oondjila ndhono ohadhi kwathele omayanganime ga ninge shike? Uuna taga shuna kokwena e taga thiki puutsakaneno woondjila, ohaga landula ndjoka yu uka mpoka pu na okwena. Oshifo shoka osha ti: “Oondjila ndhoka ohadhi ga kwathele ge ende mo ogendji, unene tuu ngele taga pingathana. Shono ohashi ga kwathele wo kaa ga puke kokwena kwago nosho wo kaga pumathane omutse nomutse.”

Okutembuka kuudhila Uudhila owundji owu na sha shoka hashi wu wilike, uuna tawu tuka iinano iile nosho wo ngele onkalo yombepo ya lunduluka. Oshike mbela? Aakonakoni oya mona kutya uudhila ohawu wilikwa koonkondo dhomangenete gevi. Oshifo shedhina Science osha ti: “Oonkondo dhomangenete ndhoka odha yoolokathana, shi ikolelela komahala nomahala noihadhi ulike aluhe ombinga yomondjila yokuumbangalantu.” Oshike hashi kwathele uudhila kaawu puke ngele tawu tembuka? Esiku kehe uuna etango tali ningine, ohawu landula okompasa ndjoka ya shitilwa muwo. Eningino lyetango ohali ende tali lunduluka shi ikolelela koondjila mpoka tali ende nosho wo komathimbomumvo. Onkee ano, aakonakoni otaya dhiladhila kutya uudhila owu na okukala hawu tala komalunduluko ngoka. Oshifo Science osha ti: “Uudhila owa shitwa wu na owili momitse dhawo, ndjoka hayi wu lombwele omathimbo gomumvo.”

Olye a shita uudhidhi wu na uukwatya wokukala wu shi okumeta iinano? Olye a shitila uudhila okompasa, owili nosho wo uuluyi mboka hawu vulu oku wu kwathela wu tseye iinano nosho wo ethimbo lyomumvo? Mbela oyi iyeta po yo yene, nenge oya shitwa kOmushiti omunandunge?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004