Ivikaleta Ulwale Wakwe Anemia, Ivya kumanyilako ni Vya Kuulwazya
Beth walanzile ukuti: “Nalwile anemia lino nali umukazyana. Nuvwanga ukusila maka nupya natontanga zuwa, mu mafupa mwawayanga nupya cantalilanga ukwika mano kuli vino nkucita. Dokota wanenyile ukuomvya imilembo iikawezya iron. Naiomvizye nupya natandike nu kulya ivyakulya ivisuma. Pataalengile natandike ukuvwa ningo.”
Ulwale uwalwile Beth waseeka sana. Ukulingana na kaungwe akakalolekesya pa umi umu nsi yonsi (WHO), antu 2 bilyoni kuli kuti umupiipi na mapesenti 30 umu nsi yonsi yalwala anemia. Umu mpanga izipiina, mupiipi na mapesenti 50 aa yanaci aali pa ukulu na mapesenti 40 aa yana aya uku nasale yalwala anemia.
Ulwale wakwe anemia ukaleta indwala izipisye. Nga wakomelako, ungaleta indwala izya ku mwenzo nu kuleka sile umwenzo ukuta ukuomba. Akaungwe aka WHO kalanda ukuti umu mpanga zimwi ulwale wa anemia “ukakoma ya mama ali pa kupaapa ukufika uku mapesenti 20.” Ana aakavyalwa kuli ya nyina aakwata anemia ya kuulizya iron, yakavyalwa ala yatali yakumanizye imyezi ya kuvyalwa nupya yakaya apepuke. Ana aakavyalwa na anemia yasikula zuwa nupya ilingi yakaambula zuwa indwala. Lelo anemia ya kuulizya iron umu mwili ilingi ingacilikilwa nanti kupoziwa. *
Uzye Anemia I Cani?
Anemia uulwale. Antu aalwala anemia yasikwata insandensande ziyenzu izikumanile. Kwaya imilandu ipusanepusane iikalenga ciye vivyo. Nupya ya sayansi yazana ukuti kwaya imisango yakwe anemia ukucila pali 400! Ulwale uu ungaya u wa pa nsita inono nanti usipola, utanga uye uwipisye nanti ungipisya.
I Vyani Ivikaleta Ulwale Wakwe Anemia?
Kwaya ivintu vitatu ivikaleta anemia:
Ndi cakuti ukucepelwa uwazi kwacefya insandensande ziyenzu umu mwili.
Ndi cakuti umwili utakupanga insandensande ziyenzu izikumanile.
Ndi cakuti umwili ukukoma insandensande ziyenzu.
Anemia ya kulizya iron umu mwili ikalolwa ukuti ali ino yasalangana sana umu nsi. Ndi cakuti umwili utakweti iron ikumanile, utanga upange hemoglobin ikumanile, iyaya umu nsandensande ziyenzu iikalenga ukuti zyapisya umuza wakwe oxygen.
I vyani Vino Tungamanyilako Anemia ya Kuulizya Iron?
Pa kutandika, anemia itanga iipisye sana nanti limwi itanga imanyikwe. Nanti icakuti ivya kumanyilako ulwale uu vikapusanapusana, pali vino tungamanyila anemia ya kuulizya iron paya na vii:
Ukuuvwa sana ukutonta
Kuzuka uku minwe nu ku ngazo
Kucepelwa maka
Kuswepuluka inkanda
Ukuvwa umutwe ukuwaya nu lunzingwa
Kuwaya umu cisao, umwenzo ukukunta, ukufilwa ukufuuta ningo
Kuputoka ingala
Kukanalonda ukulya, maka maka uku tunya nu ku yana
Ukulondesya sana ukulya manzi akome, ivyakulya ivikapeela maka, nanti sile ivu.
Aaweni Akalwala Sana Ulwale Kwene Uu?
Anaci aakalwala sana anemia wa kuulizya iron pano yakafumya uwazi lino yali uku mwezi. Anaci ali pa ukulu nayo kwene yakalwala sana ndi cakuti umu vyakulya vino yakulya musi Vitamin B.
Utunya utukavyalwa lino imyezi itali kwane nanti tupepuke sana utukaonka umukaka umusi iron nanti uwa kupanga sile.
Ana asilya ivyakulya ivipusanepusane ivisuma.
Aakalya imisaalu itupu umutaya sana iron.
Aalwala indwala izisipola, wa ndwala zya mu wazi, kansa, yano imfyo zisiomba, aakwata ivilonda vya mu mala ivikafumya uwazi panono panono, nanti indwala zyuze.
Ivya Kulwazya Ulwale Wakwe Anemia
Asi anemia wensi aangacilikilwa nanti ukupoziwa. Lelo anemia aakaiza pa mulandu wa kuulizya iron nanti ama vitamin angacilikilwa nanti ukupoziwa ukupitila umu kulya ivyakulya ivisuma umwaya vii:
Iron. Ikazanwa umu nyama, muli cilemba, mwi landa, nu mu misaalu. * Ukwelekela umu viya ivyapangilwa na iron nako kukaavwa pano alondelezya yazana ukuti iviya vii vikalenga kuti umu vyakulya muye iron.
Folate. Ikazanwa umu vizao, umu misaalu, muli mutumpe, muli cilemba muyenzu, mu mayayi, mu nswi nu mu mbalala. Nupya ikazanwa nu mu vyakulya ivyakwata ma vitamin ivili wakwe buledi, pasta nu mupuunga. Kuli Folate kukafuma na folic acid.
Vitamin B-12. Ikazanwa mu nyama, mu mukaka, na muli soya beans.
Vitamin C. Ikazanwa mu vizao nu mu madilinki akapangwa kufuma ku vizao, mu mpilipili, muli tomato, mu vibilika na muli malubeni. Ivyakulya ivyakwata vitamin C vikaazwilizya umwili ukwingizya iron.
Ivyakulya vikapusana ukulingana ni ncende. Fwandi mufwile ukumanya ivyakulya ivyaya ku mwinu ivyakwata umulyo. Cico caya icicindame ndi cakuti wewe mwanaci, maka maka ndi cakuti uli pa ukulu nanti ndi cakuti ukulonda ukuya pa ukulu. Ndi cakuti mukusakamala ningo umi winu, mungacefya uzanzo ungalenga umwana winu aize avyalwe na anemia. *
^ pala. 4 Ivyeo ivili umu cipande cii ivikulanda pa vyakulya ni vikolineko vifumile uku cipatala ica Mayo Clinic nu mwi buku lyakuti The Gale Encyclopedia of Nursing and Allied Health. Mukalande na aasambilila pa vya vipatala nga mukuyuvwa kwati limwi imukwata anemia.
^ pala. 32 Mutafwile ukuomvya umulembo ukwetimo iron nanti ukupeela ana inu ukwaula ukuzya dokota. Iron nga yavulisya umu mwili ikaonona itima nu kuleta intazi zyuze.
^ pala. 36 Insita zimwi ya dokota yakalwazya ulwale wakwe anemia ukupitila mu kwikila uwazi, imilwazizye ino ya Nte Yakwe Yeova yasizumila.—Milimo 15:28, 29.