Uzye iyulu ni insi akuno vyali ukufuma na mpiti?

Pa Utandiko 1:1 pakati: “Pa kutandika Leza waumvile iyulu ni nsi.”

Lino umwaka wa 1950 utali ufike ya sayansi aingi yazumile ukuti iyulu ni insi akuno vyali ukufuma na mpiti. Lelo ukulingana na vino ya sayansi ayako ndakai yalondolezya, yazana ukuti kwaya insita ino iyulu ni insi vizile iviyako.

Uzye insi yali uli pa kutandika?

Pa Utandiko 1:2, 9 Baibo ikalondolola ukuti pa kutandika insi “yali iyaulwa kantu kamwi” nupya pali sile amanzi.

Vii vino Baibo yalanda vikauvwana sana na vino ya sayansi yalanda ndakai. Ya Patrick Shih asambilila vyakwe sayansi yalondolwile ukuti: “Pa kutandika muli pulaneti ino tukaikalamo mutaali umuza uno swe yantu tukapema . . . nupya itali iyakuti umuntu angikalamo.” Magazini imwi iyakuti Astronomy yalanzile ukuti: “Vino yalondelezya ndakai vikalangilila ukuti pano nsi pali amanzi yatupu, tungati sile patali nu musili.”

 Uzye umukuya kwa nsita ulwelele lwizile iluya uli?

Pa Utandiko 1:3-5 pakalangilila ukuti lino uluswepo lwatandike sile ukuloleka pano nsi, lutamanyikwanga kuno lwafumanga. Lyene pa cisila ilanzi nu mwezi vyatandike ukuloleka pano nsi.—Utandiko 1:14-18.

Kaungwe kamwi akakalondelezya (Smithsonian Environmental Research Center) kazanyile ukuti pa kutandika uluswepo lwapuzyanga sile panono umu lwelele. Kalondolwile nu kuti: “Pa kutandika pano nsi pali vikungwi ivingi.” Lyene “vizile ivifumapo nupya ulwelele lwatandike ukuloleka bulu.”

Uzye cali uli pakuti ivya umi vitandike ukuyako pano nsi?

Pa Utandiko 1:20-27 pakalondolola ukuti pa kutandika inswi zyapanzilwe, ivyunyi, inyama zya mu mpanga ni zikasela, nu mu kusyalikizya antunze yapanzilwe. Ya sayansi yazumila ukuti inswi i zyatandikilepo ukuyako ukucila ivya umi vyonsi, nupya lino papisile imyaka ingi alino antu izile iyayako.

Antu yamwi yakalanda ukuti vino Baibo ikalanda visiuvwana na vino ya sayansi yazana. Lelo antu aakalanda vivyo yatuvwikisya sile vino Baibo ikalanda.

Baibo isiilanda ukuti uumbo nanti insi yayako sile pa myaka 6,000.Lelo ikalanda sile ukuti insi na uumbo vyapanzilwe “pa kutandika.” (Utandiko 1:1) Baibo italanda umu kulungatika umwaka uno ivintu vivyo vyapangiilwemo.

Baibo isiilanda ukuti ivya umi vyonsi pano nsi vyapanzilwe umu manda sile 6 akakwata maawazi 24.Lelo yaomvya izwi lyakuti “uwanda” uku kulozya uku ciputulwa ca nsita ikulu. Wakwe, Baibo ikalanda pa kuumba ivintu vyonsi ukwikako sile na “amanda” 6 yano ivintu vyonsi vyaumbiilwemo alondololwa umu Utandiko icipande 1 ukuti vyacitike umu ciputulwa ca nsita icikaamwa ukuti ‘uwanda uno Yeova * Leza waumvile iyulu ni nsi.’ (Utandiko 2:4) Fwandi uwanda ongaonga umu “manda” yaya 6 aakuumba ivintu, lino Leza wapekanyanga ukuti insi ikaye iya kwikalamo ivya umi alino nu kuumba ivya umi, wimililangako iciputulwa ca nsita itali sana.

Baibo italanda ukuti vintu vya umi vingasenuka umu musango uno vyapangilwamo.Ibuku lya Utandiko likalanda ukuti inyama zyaumvilwe ‘umu misango yaziko’. (Utandiko 1:24, 25) Ndi cakuti Baibo yaomvya izwi lyakuti “umusango” ala ikulozya uku vintu ivingi. Fwandi umu “musango” sile onga mungaya iviumbwa ivipusanepusane. Mazwi yaa yakulangilila ukuti cingacitika ukuti icintu cimwi ica umi cisenuke nu kuya umu cintu cuze ica umi icaya umu musango uliumwi pa miku ingi.

 Uzye mukwelenganyapo uli?

Wakwe vino twalola Baibo yalondolola umu nzila iyangupale nupya iya cumi vino uumbo wizile iuyako, vino insi yali pa kutandika, alino na vino ivya umi vizile iviyako. Uzye tungati Baibo yalanda na pali wino waumvile ivintu kwene vii? Ibuku limwi (Encyclopædia Britannica) lyalondolwile ukuti: “Ukwelenganya ukuti ivya umi vyafuma kuli umwi uwacila antunze kukauvwana na vino ya sayansi yalondelezya ndakai.” *