NONYUOLA e higa mar 1926 e gweng’ moro matin miluongo ni Karítsa e piny Greece. Ne an nyathi mar abiriyo e kind nyithindo aboro kendo jonyuolwa ne gin jokinda ahinya.

E higa mar 1925, jonyuolna noromo gi Japuonjre mar Muma moro miluongo ni John Papparizos. John ne en Japuonjre mar Muma ma jakinda ahinya kendo nong’eyo wuoyo gi ji. Nikech John nolero ne jonyuolna adiera mag Muma e yo maber, ne gichako dhi e chokruoge mag Jopuonjre mag Muma ma ne itimo e gweng’wa. Mamawa ne nigi yie motegno ahinya kuom Jehova Nyasaye kendo kata obedo ni ne ok ong’eyo somo, ne olendo ne jomamoko e thuolo moro amora ma noyudo. Gima lit en in babawa nochako keto pache kuom richo matindo tindo mag jomoko kendo gikone noweyo dhi e chokruoge.

Karwa nyithindo aboro ne wahero Muma, mak mana ni gik mathoth ma galo rowere nomakowa. Kata kamano, ka ne Lweny mar Ariyo mar Piny okwako pinje mag Ulaya e higa mar 1939, gimoro notimore e gweng’wa ma nobwogowa. Sirkal nochuno owadwa ma bathe miluongo ni Nicolas Psarras mondo obed jalweny kata obedo ni e ka nobatise machiegni. Nicolas, ma ne en jahigni 20 gie kindego, nonyiso jotend jolweny gi chir kama: “Ok anyal dhi e lweny nikech an jalweny mar Kristo.” Noyale e nyim kot mar jolweny kendo nong’adne buch tuech mar higni 10. Wachno nobwogowa!

Gima ber en ni e chak higa mar 1941, jolweny mag Britain koriwore gi jolweny mag pinje moko nobiro Greece to mano nomiyo ogony Nicolas. Ka noduogo e gweng’wa ma Karítsa, owadwa maduong’ miluongo ni Ilias, nokete gi penjo mathoth e wi Muma. Nachiko ita ka nodwoko penjogo. Bang’ kinde, an, Ilias kod nyaminwa ma  chogo miluongo ni Efmorfia, ne wachako dhi e chokruoge mag Joneno mag Jehova ma ok wabare. E higa ma noluwo, waduto ji adek ne wachiwore ne Jehova mi obatiswa. Bang’e, nyithindwa moko ang’wen bende nobedo Joneno.

E higa mar 1942, kanyaklawa mar Karítsa ne nigi rowere ochiko ma ne nie kind higni 15 gi 25. Waduto ne wang’eyo ni ne wadhi romo gi tembe mager. Kuom mano, ne waromoga kinde ka kinde mondo wajiwre e kindwa ka wapuonjore Muma, wawero wende mag Pinyruoth, kendo walemo kanyachiel. Timo kamano notego yiewa ahinya.

Ka ne Lweny mar Ariyo mar Piny dhi ka rumo, joma kwedo sirkal mar Greece nong’anyo ne sirkal kendo mano notugo lweny e pinywa. Jogo ne monjo gwenge ka gichuno ji mondo oriwre kodgi e ng’anyo ne sirkal. Ka ne gimonjo gweng’wa, ne gimaka kaachiel gi rowere moko ariyo ma gin Antonio Tsoukaris, kod Ilias. Ne wasayogi ka wanyisogi ni wan Jokristo kendo ok wanyal donjo e lweny, kata kamano, ne gitamore ma gichunowa wuotho kuom seche 12 ka wawuok e gweng’wa nyaka e tiend got miluongo ni Olympus.

Nitie chieng’ ma jalweny moro nonyisowa ni wadhi bedo e kind jolweny ma ne dhi monjo gweng’ moro. Ka ne wanyiso jalwenyno ni Jokristo madier ok neg dhano wetegi, iye nowang’ kodwa moterowa e nyim jatendgi moro. Ka ne wanyiso jatelono gima noyudo wasenyiso jalweny ma noterowa ireno, nonyisowa kama: “Kare kawuru farese mondo udhi usombgo joma ohinyore e lweny ka uterogi e osiptal.”

Ne wapenje niya: “To nade ka jolweny mag sirkal oyudowa, donge gibiro paro ni wan jolweny ma kedo kodgi?” Nonyisowa niya: “Kare teruru chiemo ne joma kedo e lweny.” Ne wapenje kendo niya: “To nade ka jalweny moro onenowa gi farese monyisowa ni water gige lweny ne joma kedo?” Jatend jolwenyno noling’ kuom thuolo malach koparo matut. Gikone nonyisowa niya: “Unyalo dhi kwayo rombe. Beduru e tiend got kae kurito rombe.”

Omiyo, kaka lweny ne medo gore, ne waneno ni chunywa noyienwa kwayo rombe. Bang’ higa achiel, ne ogony Ilias, ma ne en owadwa maduong’ mondo odhi orit mama ma koro ne osebedo chi liel. Antonio bende nogony nikech nobedo matuwo. An e ma nadong’ kapod omaka.

Gie kindego, jolweny mag sirkal ne dhi ka dino ne joma nong’anyogo. Jolweny ma nomaka noringo ka ging’ado gode ka gichomo Albania. Ka ne wachiegni chopo e boda, ne wapo mana ka jolweny mag sirkal olworowa moketowa diere. Jolweny mong’anyogo nobedo maluor ma giringo. Napondo e tok yien moro ma nogore piny kendo kanyo e ma ne aromee gi jolweny mana kaka ne asewacho motelo.

Ka ne anyiso jolweny mag sirkal ni ne an ng’at ma nomak gi joma nong’anyo ne sirkal, ne gikawa ma gitera e kambi mar jolweny ma ne nitie  machiegni gi Véroia, ma iluongo e Muma ni Beroa, mondo ginona ane. Ne ginyisa ni akuny ne jolweny mitaro. Ka ne atamora, jatend jolweny nowacho ni mondo otera e tuech e chula matin miluongo ni Makrónisos (Makronisi) kama ne isandoe joma otue.

Chula mar Makrónisos en chula motwo ma yudore Attica, kendo en kilomita 50 kiwuok Athens. Bor mar chulano en kilomita 13 to lachne en kilomita 2 gi nus. Kata kamano, e kind higa mar 1947 nyaka 1958, ne otwe ji mokalo 100,000 e chulano. Jogo noriwo joma nong’anyo ne sirkal kod Joneno mag Jehova mogwaro.

Ka ne otera kuno e chak higa mar 1949, nayudo ka opog joma notwe e kidienje. Noketa e kidieny mar joma polise ne ok ng’i ahinya. Ne wanindo ji 40 e tandarua ma ne nyalo romo mana ji 10 kende. Ne wamodho pi mochido, ne wachamo oganda, kod burunganya. Buru mang’eny kod yamo makutho ne miyo ngima medo bedonwa matek. Gima ber en ni ne ok oketwa gi ng’ielo kite madongo dongo, ma ne en tich matek ma ne hinyo ji mang’eny ma notwe kanyo.

Chieng’ moro ka nadhi e dho nam, naromo gi Joneno moko mag Jehova ma notue e kidienje mamoko. To mano kaka ne wamor romo! Chakre chieng’no, ne wajaromo kinde ka kinde, mak mana ni ne wabedoga motang’ mondo kik fwenywa. Bende, ne walendoga ne jomamoko ma notue kendo moko kuomgi notimo dongruok mobedo Joneno mag Jehova. Lendo kod lemo nokonyowa mondo wasik ka wan gi yie motegno.

Bang’ bedo e tuech kuom dweche apar, joma nomaka ne paro ni bang’ sandruok kamano, koro nanyalo yie donjo e tij lweny. Ka ne atamora, ne giywaya nyaka e nyim jatendgi. Ne amiyo ng’atno otas ma andikie ni, “An adwaro bedo mana jalweny mar Kristo.” Bang’ dhawona kosiema, jatend jolwenyno notera ir jalupne ma ne en bisop mar kanisa mar othodoks ma gie sechego norwakore gi lewni mag kanisa. Ka ne adwoko penjone duto gi chir ka atiyo gi weche manie Muma, nokok matek kowacho niya: “Goleuru e nyima. Ma ok nyal lokore!”

Kinyne gokinyi, jolweny nonyisa kendo ni arwak lewni mag lweny. Nikech ne atamora, ne gigoya marach gi luth. Ne gitera e osiptal ma ne ni kanyo mondo gine kabe nitie chokega motur, bang’e ne giywaya ka gidwoka e hema ma ne adakie. Ne gitimo kamano pile ka pile kuom dweche ariyo.

Nikech ne atamora yie gi dwachgi, jolwenygo notiyo gi rieko machielo. Ne gitweyo lwetena kang’eya kae to gichwado i tiendena gi tol. Seche ma ne rem ramano, ne aparo weche ma Yesu nowacho niya: “Un joma mor ka ji kwedou kendo gisandou. . . . Moruru kendo beduru moil ahinya nimar pok maru duong’ e polo, kendo kamano e kaka ne gisando jonabi ma notelonu.” (Mat. 5:11, 12) Gikone, bang’ sanda kuom thuolo malach kamano, pacha nolal.

Ka pacha noduogo, nayudo ka an e sel kama ng’ich kendo ma onge chiemo, pi, kata onget ma daumrago. Kata kamano, nawinjo ka chunya okuwe. Mana kaka Muma wacho, “kuwe mar Nyasaye” ne ‘rito chunya kod pacha.’ (Fil. 4:7) Kinyne, jalweny moro mang’won nomiya chiemo, pi, kod kabut moro mondo aumrago. Jalweny machielo bende nomiya chiembe. E yorego duto te, naneno kaka Jehova ne rita maber.

Jotend jolwenygo noneno ni an ng’at mong’anyo ma ne ok nyal lokore, omiyo ne gitera e kot mar jolweny man Athens. Kotno nong’ado mondo otueya kuom higni adek e jela man e chula mar Yíaros (Gyaros), ma en kilomita 50 kiwuok e chula mar Makrónisos.

Yíaros ne en jela maduong’ ma ne nigi ohinga motegno moger gi matafare makwar kendo noting’o josiasa mokalo 5,000 ma notwe kanyo. Iye kanyo bende ne nitie Joneno mag Jehova abiriyo ma notwe nikech ne gitamore riwo lwedo weche siasa. Ne wajaromoga mondo wapuonjre Muma kata obedo ni timo kamano ne chik ok oyiego. Ne wayudoga  kopi mag Ohinga mar Jarito ma ne ikelonwa akuo. Ne wakopogi gi lwetwa kae to watiyogo e puonjruokwa.

Chieng’ moro ka ne wapuonjore kamoro mopondo, askari moro noyudowa mokawo bugewago te. Ne oluongwa e ofis jalup jatend jela kendo ne wadhi ka wang’eyo maber ni ne idhi mednwa tuech. Gima jatelono nonyisowa nokawowa gi wuoro ahinya. Nonyisowa niya: “Wang’eyou maber kendo wang’eyo gimomiyo ok udwar donjo e weche siasa. Wang’eyo ni un joma inyalo gen. Doguru e tich.” Jatelono nomiyowa tije moko ma ok tek ahinya. Ne wagone Jehova erokamano ahinya! Ne wamor ni kata mana e jela, chung’wa motegno ne kelo ne Jehova pak.

Chung’wa motegno bende nokelo ber mamoko. Bang’ neno timbewa mabeyo, profesa moro mar kwano nopenjowa weche moko e wi gik ma wayiego. Ka ne ogony Joneno e higa mar 1951, en bende nogonye. Bang’e nobedo Janeno kendo notiyo ne Jehova gi thuolone duto.

Ka ne osegonya, ne adok thurwa Karítsa ir joodwa. Bang’ kinde moko, an kaachiel gi owete mamoko ne wadar ma wadhi Melbourne, Australia. Kuno e ma ne arome gi nyaminwa moro miluongo ni Janette ma akende. Ne wanyuolo wuoyi achiel gi nyiri adek kendo ne wakonyogi ma gibedo Jokristo.

Sani an jahigni 90 kendo an jaduong’-kanyakla. Nikech sand ma nosandago higni mosekalo, seche moko awinjoga ka denda kod tiendena rama, to ahinya ahinya ka asea e tij lendo. Kata kamano, pod adhi nyime tiyo kaka ‘jalweny mar Kristo.’—2 Tim. 2:3.