Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Uvua mumanye anyi?

Uvua mumanye anyi?

Bintu bia kale bidibu bapete bidiku bijadika miyuki ya mu Bible anyi?

Sâgona II mukalenge wa bena Âshu udibu batele mu Yeshaya 20:1

Tshiena-bualu tshikuabu tshivua tshipatuke mu mukanda kampanda tshidi tshiamba ne: makebulula adibu benze mu bintu bia kale adi aleja ne: bantu “batue ku 50” badibu batele mu Mifundu ya tshiena Ebelu bavuaku bushuwa. Mu bantu aba mudi bakalenge 14 ba mu Yuda ne mu Isalele ne bamue bantu badi bamanyike bimpe bu mudi: Davidi ne Hizikiya ne bavua kabayi batambe kumanyika bu mudi: Menahema ne Peka. Munkatshi muabu muvua kabidi ba Palô 5 ne bakalenge 19 ba mu Ashû, Babilona, Moaba, Pelasa ne Suliya. Kadi ki nganu bakalenge aba badibu batele mu Bible ne mu malu a kale to. Mudi kabidi bantu bashadile bu mudi bakuidi banene, bafundi ne bamue bamfumu ba basalayi.​—Biblical Archaeology Review.

Tshikandakanda etshi tshidi tshiamba kabidi ne: “bena mukanda ba bungi badi bitaba” ne: bantu abu bavuaku. Bushuwa, mifundu ya bena Kristo ya tshiena Greke idi itela mêna a bantu ba kale ba bungi, kabidi kudi bintu biangula muinshi mua buloba bia bungi bidi bijadika ne: bantu bu mudi: Heloda, Pontio Pilato, Tibeliyo, Kayifa ne Sêgio Paulo bavuaku.

Ndîba kayi divua ntambue mijimine mu bitupa bia maloba bidi Bible utela?

Tshimfuanyi tshizola ku tshimanu tshia mu Babilona wa kale

Nansha mukadi nyama ya ntambue kayitshiyi mu bisuku bia muaba udi Buloba bunsantu lelu eu, mvese mitue ku 150 ya mu Bible idi yakula bua nyama eu idi ileja ne: bafundi ba Bible bavua bamanye bimpe ntambue. Mu mvese ya bungi mbatele ntambue mu ngumvuilu wa mu tshimfuanyi; kadi mikuabu idi yakula bua ntambue yetu miena dîna eyi. Tshilejilu, Bible udi uleja ne: Shimishona, Davidi ne Benaya bavua bashipe ntambue. (Balumbuluishi 14:5, 6; 1 Samuele 17:34, 35; 2 Samuele 23:20) Bakuabu bantu ntambue ivua mibashipe.​—1 Bakelenge 13:24; 2 Bakelenge 17:25.

Mu bikondo bia kale, bavua bapete nyama ya ntambue mu Asie mukese ne mu Grese too ne ku Palestine, mu Suliya, mu Mezopotamiya, ne ku nord-ouest kua ditunga dia Inde. Bu muvua bena mu Proche-Orient wa kale batshina ntambue ne bayinemeka, bavua batamba kuyizola ku bintu biabu. Bavua bayizola ku bibumba bua kulengeja njila wa kuenzela ngendu ya mazengu mu Babilona.

Badi bamba ne: ntambue yakanyema mu Palestine bua mvita ivua mienzeke ku ndekelu kua bidimu bia 1100 B.B. Bidi bimueneka ne: ntambue ikavua yenda ijimina miaba ayi panyima pa tshidimu tshia 1300. Nansha nanku, mu Mezopotamiya ne mu Suliya batshivua anu bakula bualu buayi too ne mu bidimu bia 1800, nansha mu ditunga dia Iran ne dia Irak mu bidimu bia 1900.