NABUTWILWE mu 1926 mu kibundi kityetye kya Karítsa, mu Ngidiki kwadi kwingidila bambutwile. Amiwa ye wa busamba-bubidi mu bana mwānda.

Mwaka umo kumeso kwa kubutulwa kwami, bambutwile betene na John Papparizos, Mwifundi wa Bible mupyasakane kadi ntenda-mambo, papo Batumoni ba Yehova badi bakitwa bu Befundi ba Bible. Abo pa kutengwa na muswelo walangulukile nabo John pa Bisonekwa, bashilula kutanwa ku kupwila kwa Befundi ba Bible ba mu kyetu kibundi. Mama wadi na lwitabijo lukomo mudi Yehova Leza, nansha byakadipo mufunde, wadi usapwila bantu bakwabo ponso pamona mukenga. Ino i kya bulanda, tata wadi uta mutyima enka pa kutupatupa kwa bakwabo, bityebitye waleka’byo kutanwa ku kupwila kwa bene Kidishitu.

Ami ne bamwanetu twadi tulēmekele Bible, ino batwe pa kutama, twalabikwa na bya kusakasaka bya bunkampe. Pasambakene Divita II dya Ntanda mu Bulaya mu 1939, mu kibundi kyetu mwalongekele kintu mu kitulumukila. Mulondakani kadi mwanetu wa mu kisaka Nicolas Psarras, waningilwe kutwela busola wa Ngidiki aye papo ukitamba’tu mu kubatyijibwa bu Kamoni. Nicolas papo na myaka 20, wasapwila bakatampe ba basola pampikwa moyo amba, “Nkibwanyapo kulwa divita mwanda ne sola wa Kidishitu.” Wasambijibwa na kidye kya basola ne kutyibilwa nsambu ya kukutwa myaka dikumi mu buloko. Byetusense bininge!

Na bya dyese, ku ngalwilo kwa 1941, Nicolas wakutulwilwe mu buloko paile basola ba kukukila Ngidiki. Wajokela ku Karítsa, kwine’kwa tutu wami Ilias, wamwipangula bipangujo bivule bitala pa Bible. Papo ami nteja byobesamba. Ku mfulo, ami, Ilias ne nkasetu mwana-mukaji Efmorfia, twashilula kwifunda Bible ne kupwila kitatyi ne kitatyi na  Batumoni. Apo papita mwaka umo, batwe bonso busatu twepāna kudi Yehova ne kubatyijibwa. Mwenda mafuku, bamwanetu bakwabo baná nabo baikala ke Batumoni ba kikōkeji.

Mu 1942, mu kipwilo kya mu Karítsa mwadi bankasampe kitema bana-balume ne bana-bakaji ba myaka 15 kutūla ku 25. Batwe bonso twadi tuyukile amba kudi matompo makomo etutengēle kumeso. Pa kwiteakanya ku ano matompo, twadi twibungila pamo ponso pobibwanika, twifunda Bible, twimba ñimbo ya ku mushipiditu ne kulombela. Ye motwakomejije lwitabijo lwetu.

Divita II dya Ntanda difula’tu, bakoministe Bangidiki nabo batombokela buludiki bwa Ngidiki, bakolomona divita dikomo dya basivile. Bano bantomboki badi banangakana mu ntanda yonso, baningila bantu ba mu bibundi belunge ku wabo mutamba. Pobakwete kyetu kibundi, baselele’mo Batumoni basatu bankampe—Antonio Tsoukaris, Ilias, ne ami. Twebazenzele amba twi bene Kidishitu, ketwielangapo mu myanda ya politike, ino abo bapela, betutonona twende lwa panshi ku Lūlu lwa Olympe, pantu pendwa mansá 12 na mu kyetu kibundi.

Kupwa, mukulu wa bakoministe wetunena twilunge ku bano bantumboki ba kyonakanya. Batwe pa kushintulula’mba bene Kidishitu ba bine kebaselangapo byabulwi mwanda wa kwipaya bantu, mukulu wa bantomboki waloba, waketutwala kudi mudyavita. Pa kupwa kumupitulukila mu wetu mwanda, mudyavita wetunena’mba, “Selai mpunda, mukatūle ku lupitalo bano batapilwe bilonda ku divita.”

Netu twalondolola’mba, “Le tukalonga namani shi basola ba Leta abetukwata? Babulwe kumona’mba tukimbanga kulwa nabo?” Kupwa wanena’mba, “Kapei basola badi ku mulongo wa ku meso mikate.” Twamunena’mba, “Le bikekala namani shi mukulu’wa wetumone na mpunda ne kwitusoñanya kukatūla byabulwi ku mulongo wa ku meso?” Mudyavita wakunkumana. Ku mfulo, wanena’mba: “Biyampe, musa kukakumba mikōko! Shalai pano pa lūlu mulame luombe.”

Byadi binanine divita dya basivile, batwe bonso busatu twamwene amba i biyampe twitabije kukumba mikōko. Mwaka pa kupita’po, balekelela tutu wetu Ilias, wajoka kukatala mama wadi ke wa kishala. Antonio nandi pa kubela, bamukutulula. Inoko, enka amiwa ye washele mukutwe.

Papo, basola ba Ngidiki badi bāya bafwena’nka kufwena bakoministe. Kibumbo kyadi kinkutyile’kya, kyanyemena mu ngulu idi kubwipi na Albani. Batwe kubwipi na mukalo, twatulumuka’tu ketujokolokelwe na basola ba Ngidiki. Bantomboki’ba bazakala, besakuna lubilo. Nafyama mu mutyi wadi mupone, mwine mwauntene basola bonatelanga ku ngalwilo.

Ponalombwele basola ba Ngidiki amba nadi mukwatwe na bakoministe, bauntuma kukansambija ku kitūlo kya basola kyadi kubwipi na Véroia, kibundi kyādi kitwa mu kitatyi kyālembelwe Bible bu Belea. Kwine’kwa baunena nkole mitá ya basola. Ami pa kupela, mukulu wa basola waleta lupusa  lwa kukankuta buloko busansa pa kisanga kya Makrónisos (Makronisi).

Pa kino kisanga padi mashika, pasakane mema, dyuba dikabija mabwe etwa bu Makrónisos adi mu Attica, ku kintu kya makilometele 50 na Atene. Kino kisanga kidi’tu na makilomete 13 mu bula ne mametele 500 mu bunkimbwa. Inoko, tamba mu 1947 kutūla ku 1958, padi pakutwe bantu 100 000 ne kupita, kubadila’mo ne bakoministe bakomokomo kadi baleta kyaka, badi balwa bininge, ne Batumoni ba Yehova bavule ba kikōkeji.

Kufika ku ngalwilo kwa 1949, bakutwa baabanibwa mu bitūlo palapala. Naselēlwe ami ne bantu bakwabo tutwa na tutwa mu kitūlo mwadi kyaka. Batwe bantu 40 twadi tulāla panshi mu pema wadi ufwaninwe kulāla’mo bantu 10. Twadi tutoma mema a busala, tudya nkunde ne mpwa. Luvula lwa kitatyi ne kitatyi lwadi lwitususula na luvumbi. Kyaba kimo byadi bitukomena kutekunatekuna mabwe alema, ano masusu onso’a azozeje ngitu ne ñeni ya bakutwa bavule bafudile.

Difuku dimo ponadi nanga ku nkula, netana’ko na Batumoni bavule batambile mu bitūlo bikwabo palapala. Bine twasangele pa kwitana! Twadi twibunga na budyumuku ponso pobibwanika kutyina baketusokola. Kadi twadi tusapwila bakutwa bakwabo mu bufyafya, mwenda mafuku bamo baikala ke Batumoni ba Yehova. Kulonga uno muswelo ne milombelo itamba ku mutyi byetukweshe tushale bakomo ku mushipiditu.

Ami pa kupwa kulonga myeji dikumi na ponakwetwe na basola ba Ngidiki, baunenene amba pano kitatyi kibabwana kya kuvwala sukutu. Ami pa kupela, bakantwala kudi mukatampe wa kitūlo. Namutambika bilembwa binena’mba, “Nsakanga kwikala enka bu sola wa Kidishitu kete.” Aye pa kupwa kunzakaja, wauntuma kudi mukwabo wadi umulondela, wadi eveke Mungidiki wa kipwilo kya Orthodoxe uvwele mukukumba wa kipwilo. Ami pa kumulondolola bipangujo byandi pampikwa moyo kupityila ku Bisonekwa, wafuna na diwi ditunduke amba: “Mufundulei. Kabwanikapo yao!”

Bukya lubanga, basola bauningila monka kuvwala sukutu. Ami pa kupela, baunkupila bikoni ne nsonde. Kupwa bankatwala ku lupitalo mwanda wa kutala shi i bantyumune mikupa, ebiya baunjokejeja mu pema wami. Ye mobadi banongela difuku ne difuku mu bula bwa myeji ibidi mituntulu.

Byonapelele kutuna lwitabijo lwami, bano basola ba kasusu bakwete’ko manwa makwabo. Bano basola bakalabale badi bankuta makasa panyuma ne kunkupila mu binyantyilo myonji mijinge. Abyo bya kunsansa binsansa, navuluka kala binenwa bya Yesu bya amba: “Mwi ba katōkwe shi bantu bemufutulula ne kwimupangapanga . . . Sepelelai ne kutombojoka nsangaji, mwanda mpalo yenu i mikatampe mūlu, ke-pantu e monka mobādi bapangilapangila ne bapolofeto bēmubadikidile.” (Mateo 5:11, 12) Byobadi banonga’byo difuku ne difuku, napungile.

Nakesheshe mu buloko mudi mashika, kwampikwa mukate, mema nansha bulangetyi bwine. Nansha nankyo, nadi ntūkije mutyima kadi mwilwe’ko ne kwilwa. Enka na mulaile’kyo Bible, “ndoe ya Leza” yalamine ‘mutyima wami ne ñeni yami.’ (Fidipai 4:7) Bukya lubanga, sola umo wa mutyima muyampe waumpa mukate, mema, ne nkotyi wa mashika. Kupwa sola mukwabo waumpa byandi byakudya. Mu uno mwanda ne mu miswelo mikwabo mivule, nemwenine muntelele Yehova mutyima.

Bakatampe ba lupusa baumwene bu ntomboki wa mutwe mūmu, penepa bauntuma ku Atene kukansambija ku kidye kya basola. Kwine’kwa bauntyibila’ko nsambu ya kukutwa myaka isata mu buloko bwa mu Yíaros (Gyaros), kisanga kidi ku kintu kya makilometele 50 kutunduka kwa Makrónisos.

Kifungo kya mu Yíaros kyadi kijokolokwe na lubumbu lwa bidiki mwadi mukutwe bantu ba politike 5 000 ne kupita. Kadi mwadi ne Batumoni ba Yehova basamba-babidi, bakutyilwe pa mwanda wa kupela kwiela mu myanda ya politike. Nansha byobyadi bipelejibwe, batwe bonso busamba-bubidi twadi twifunda Bible mu bufyafya. Kadi twadi tutambula kitatyi ne kitatyi makopi a Kiteba kya Mulami  mu bufyafya, mene otwadi tutentula ku makasa ne kwiengidija pa kwifunda.

Difuku dimo potwadi twifunda mu bufyafya, mulami wa kifungo wetusokola ne kwituyata mabuku etu. Wetutuma ku bilo ya mukatampe utala kifungo, na kulanga’mba basa kwitubweja’ko myaka ya buloko. Inoko, uno mukatampe utala kifungo wanena’mba: “Twimuyukile senene, kadi tulēmekele mwimanino wenu. Tuyukile amba tubwanya kwimukulupila. Jokelai ku kaji.” Kadi wapele’nka ne bamo mu bukata mwetu twaji tupēla. Twafwijije’ko Yehova bininge. Nansha ke mu kifungo, bululame bwetu bwa bwine Kidishitu bwaletele Yehova mitendelo.

Kadi mwimanino wetu walupwile bipa bikwabo biyampe. Mukutwa umo polofesele wa makumi pa kumona mwiendelejo wetu muyampe, kyamulengeje etwipangule myanda itala nkulupilo yetu. Batwe Batumoni pa kukutululwa ku ngalwilo kwa 1951, nandi wakutululwa. Mwenda mafuku, wabatyijibwa ke Kamoni ne kwikala bu musapudi wa kitatyi kyonso.

Ami pa kupwa kukutululwa, nakajokele kwetu mu Karítsa. Apo papita mafuku, twavilukila ku Melbourne, mu Ostrali na bantu bakwabo ba mu yetu ntanda. Kwine’kwa twetana’ko na Janette kaka umo mwine Kidishitu muyampe, kupwa namusonga ne kutamijija wetu mwana mwana-mulume ne betu bana bana-bakaji basatu mu bwine Kidishitu.

Dyalelo, nansha byokendi mupityije myaka 90, nakingilanga bu mukulumpe mwine Kidishitu. Pa mwanda wa bununu, ngitu yami ne maulu binsansanga, nakampata shi najoka mu busapudi. Nansha nankyo, amiwa nsumininwe kwikala nyeke ‘sola wa Kidishitu.’—2 Temote 2:3.