Obe mwana ushikete kijabanda ku njibo mubulwe kya kulonga. Unena’mba “ne mukōke bininge!” Kumeso kwa kumwakijija televijo nansha kumunena akakaye makayo a video asenswe, langulukila bidi pa bino bintu bityetye.

•   Muswelo obepwija mukose ne nsá yobapityija mu kwipwija mukose bibwanya kwibalengeja bakōke bininge. Robert shabana umo unena’mba: “Ku bana bamo, būmi bwa difuku ne difuku bumweka bu bukōkeja bininge shi twibudingakanye na kutala televijo nansha kukaya makayo a video. Mingilo ya difuku ne difuku keimwekangapo bu isangaja.”

   Barbara wandi mukaji nandi witabija uno mulangwe. Unena’mba: “Mu būmi bwinebwine, bilomba kulanguluka ne kulonga bukomo, kadi bine bikimbwa kebivudilepo kumweka bukidibukidi. Bana bakōke bapityija kitatyi kilampe batala televijo nansha kukaya makayo a video, kebabwanyapo kulonga namino.”

•   Kupityija kitatyi kilampe pa marezo a mīsambo kubwanya kukulengeja wiivwane bibi. Kutala mafoto ne mavideo a bintu byalongele balunda nandi, kubwanya kulengeja nkasampe amone amba būmi bwandi ke buyampepo. Beth, nkasampe umo mwana-mukaji unena’mba, “i bipēla kunena’mba ‘bantu bonso bendanga kukakaya, ino enka ami nshala ku njibo.”

   Ne kadi, kupityija kitatyi kilampe pa marezo a mīsambo kukokeja kulengeja muntu akōke bininge ne kwimona bu kudi kyabudilwe. Nsongwalume umo witwa bu Chris unena’mba, “ubwanya kulanga’mba udi na bya kulonga, ino shi ubaleka’byo, wamona’mba kudipo kyolongele.”

•   Kukōka bininge kubwanya kwikala kuyampe. Inabana umo Katherine unena’mba, kukōka bininge kupanga bana mukenga wa kupunga bintu. Kimfwa ubweja’ko amba: “Enka kalato’ka kabwanya kwalamuka ke mukomba wa lawa, ke motoka, ke kyombo nansha kaamviyo. Ukokeja kupūta kintu kya mu njibo, kyaalamuka ke pema mwa kufyama.”

   Sherry Turkle mwifundi wa mikadila ya bantu udi na bubinga bwa kunenena’mba bukōke “i mukenga wa kupungila bintu.” a O mwanda bukōke ke bubipo’tu bininge. Dibuku dimo (Disconnected) dinena’mba: “Misunya ikomenanga’ko shi utekuna bintu bilēma, muswelo umo onka, shi wi mukōke ne kwingidija bukomo bobe bwa kulanga, ukapunga bintu.”

 Mu kīpi: Kokamona bukōke bwa bobe bana bu makambakano, ino bu mukenga wa kwibakwasha bapunge bintu.

•   Shi bibwanika, leka bobe bana bakakaile panja pa njibo. Barbara otwatelanga unena’mba: “I bya kutendelwa’po kashā kumona mupwilanga bukōke na dyuba ne kaluvula katūkija mutyima. Shi betu bana abashilula kukaila panja pa njibo, bafwatakanyanga bintu bininge!”

   Musoñanya wa mu Bible: “Bintu byonso bidi na kitatyi kitungwe, . . . kitatyi kya kusepa [ne] kitatyi kya kukilakila.”—Musapudi 3:1, 4, kunshi kwa dyani.

   Languluka’po: Le mbwanya kupa bami bana mukenga’ka wa kukakaila panja pa njibo? Shi kebabwanyapo kwenda panja, le i mingilo’ka idi munda mwa njibo ikebakwasha bapunge bintu?

•   Kwasha bobe bana balangile bakwabo. Inabana umo witwa bu Lillian uleta madingi amba: “Tubwanya kunena betu bana bakwashe balunda netu banunu na kwibaketela lunkoto, na kwibaboila mani nansha kwibatēkela kakudya ne kukebemuna. Kulongela bakwetu bintu kuletanga nsangaji ya binebine.”

   Musoñanya wa mu Bible: “Muntu wa buntu ukamona biyampe, kadi yewa ense utūja bakwabo mutyima nandi ukatūkijibwa mutyima.”—Nkindi 11:25.

   Languluka’po: Le ukakwasha bobe bana namani bemwene nsangaji itamba ku kulongela bakwabo bintu?

•   Leta kimfwa kiyampe. Muswelo owisambila pa mingilo yobe ya difuku ne difuku ubwanya kwikala na lupusa pa bobe bana. Inabana umo witwa bu Sarah unena’mba: “Shi tumwekeja ku betu bana amba būmi bwetu ke buyampepo, twibafundijanga mwa kukōkela bininge. Ino shi tumona bintu mu muswelo muyampe, tukwashanga betu bana nabo bebimone uno muswelo.”

   Musoñanya wa mu Bible: “Yewa wa mutyima muyule nsangaji udi nyeke mu masobo.”—Nkindi 15:15.

   Languluka’po: Le ku meso a bami bana, nesambilanga namani pa mingilo yami ya difuku ne difuku? Le shi nakōka bininge, bamonanga nonga namani?

 Madingi: Kwasha bobe bana balembe bintu bya kupunga pobepwija mukose. Inabana umo witwa bu Allison unena’mba, “tudi na kalato mwa kutūla byotulanga kulonga, mwelanga muntu yense wa mu kisaka milangwe yandi.”