Ka kuya ka dikishinari yeñwi, sayansi ki “tuto yeama moliinezi ni mo libelekela lika zebonahala ni zesa bonahali ili yetomile fa kueza lipatisiso ni fa kumishala lika.” Kueza lika zeo kaufela kutaata mi hañata kwazwafisa. Basayansi baikatazanga kueza lipatisiso ka lisunda, likweli kamba mane nihaiba ka lilimo-limo. Fokuñwi habafumanangi tatululo ya lika zebabatisisanga, kono lipatisiso zabona hañata zatusanga batu. Hamunyakisise mitala isakai yelatelela.

Kampani yeñwi ya kwa Europe ipangile nto yeñwi yekona kusefa masila mwa mezi kuli batu basike bakula matuku atiswa ki kunwa mezi asilafezi, mi nto yeo ipangilwe ka kubeya lisefa zeipitezi mwa pulasitiki yetiile. Lipangaliko zeswana sina zeo, liitusiswanga ka nako yekunani likozi za kataho zeswana sina zikinyeho yenebileteñi kwa Haiti mwa silimo sa 2010.

Mwa mbyumbyulu ya lifasi, kunani mishini yemituna yebelekisana hamoho kulumelana litaba ili yetahisa kuli kube ni nto yebizwa Global Positioning System (GPS). GPS itusanga bamatisi ba limota, bafufisi ba lifulai, bazamaisi ba lisepe, bazumi hamohocwalo ni batu babazamayanga misipili ya mahutu kuziba kobaya nihaike kuli kwa makalelo neilukiselizwe kuitusiswa ki masole. Luitumela ku basayansi bakeñisa kupanga sipangaliko sa GPS sesitusa mutu kuziba kwabata kuya.

Kana mwaitusisanga foni, kompyuta, kamba Intaneti? Kana muikutwa kuli mubili wamina uiketile kamba u mwa muinelo omunde bakeñisa kuitusisa mulyani oipitezi? Kana mwazamayanga ka fulai? Haiba ki cwalo, uzibe musweli kutusiwa ki lika zeñwi zeezizwe ki basayansi. Sayansi imitusa ka linzila zende zeñata mwa bupilo.

Basayansi basweli kueza buikatazo bobutuna bwa kubatisisa lika zeñata ka mulelo wa kuli baekeze kwa zibo yabona. Basayansi ya lika zesapili, balikanga kuutwisisa molibelekela liatomu, hailifo basayansi ya lika za mwa mbyumbyulu bona, balikanga kueza lipatisiso kuli bazibe simuluho ya lika zeo. Habanze bazwelapili kueza lipatisiso zetungile zeo, ni kubatisisa lika ze mwa mbymbyulu zesabonahali ni zesakoni kuswaliwa, basayansi baikutwanga kuli kambe Mulimu yabulezwi mwa Bibele uteñi, uzibe nebaka kona kumufumana.

Basayansi babañwi babatumile hahulu hamohocwalo ni baituti bamihupulo ya batu, bona mane baezanga lipatisiso zetungile ni kufita. Bazwelapili kulumelelana ni zanaañozi muñoli yomuñwi wa litaba za sayansi yabizwa Amir D. Aczel ili ‘zakuhanyeza taba ya kuli Mulimu uteñi.’ Ka mutala, caziba wa sayansi yeñwi (physics) yazibahala hahulu mwa lifasi, naabulezi kuli “bakeñisa kuli hakuna bupaki bobubonisa kuli kunani Mulimu yapeta musebezi wa butokwa hahulu mwa pupo, taba yeo ibonisa hande fokusweu kuli Mulimu hayo.” Babañwi babulela kuli litaba zebulezwi mwa Bibele zakuli  Mulimu ki yena yabupile lika kaufela ki matangu feela.” *

Kono puzo yelukona kuipuza ki yakuli: Kana basayansi baitutile lika kaufela ka za lifasi kuli bakone kutalusa lika kaufela ka kunepahala? Kalabo ki kuli batili. Basayansi baezize zwelopili yetuna, kono buñata bwabona baziba kuli kunani lika zeñata zebasika ziba kale mi mwendi ni zeñwi zebasike bakona kuziba batu. Caziba yomuñwi wa litaba za sayansi yabizwa Steven Weinberg yanaa winile mupuzo omuñwi, naabulezi kuli: “Haluna kukona kuutwisisa lika kaufela” zeama lifasi. Martin Rees, caziba wa litaba za mwa mbyumbyulu, yali wa lusika lwa silena kwa Great Britain, naañozi kuli: “Kunani lika zeñwi zebasike bakona kuutwisisa batu.” Taba ya niti ki yakuli, kuto fita cwale, basayansi bapalezwi kuutwisisa lika zeñata, kukala ka selusi yenyinyani ka kufitisisa kuisa kwa lika zetuna ze mwa pupo kaufela. Halunyakisiseñi mitala yelatelela:

• Basayansi basapalelwa kuutwisisa ka kutala ka mo liselusi liitusiseza maata, mo lipangelanga liproteni, ni moliikabelanga.

• Niteñi, basayansi basapalelwa kuutwisisa nto yeo. Habazibi hande sesitisanga kuli maata ahohela lika fafasi akone kumihoha hamutulela mwahalimu kamba mwakoniseza kweli kuzwelapili kupotoloha lifasi.

• Baaluhanyize lika zesautwisisehi zeo mwa likalulo zepeli ili sibaka mokusafiti liseli ni maata asautwisisehi afumaneha mwa mbyumbyulu. Muinelo wa lika zeo hauzibahali ni ka nako ye.

Kunani lika zeñwi zesazibahali zelyanganisa basayansi. Ki kabakalañi kunyakisisa taba yeo hakuli kwa butokwa? Muñoli yomuñwi yatumile hahulu wa litaba za sayansi naañozi kuli: “Lika zelusazibi ki zeñata hahulu kufita zeluziba. Mi nibona kuli lipatisiso za sayansi liswanela feela kutahisa kuli mutu atabele kuituta zeñata mwa sibaka sakumupalelwisa kuba ni kutwisiso.”

Kacwalo, haiba munahana kuli sayansi ituha iba yabutokwa kufita Bibele mi mubata kutehela kuba ni tumelo ku Mulimu, munyakisise sisupo se: Haiba licaziba basayansi babanani mishini yeipitezi bakonile feela kuba ni kutwisiso yamakutelakaufi ka za lika ze mwa pupo, kana nekukatusa kumatukela kulatula lika zebapalezwi kuutwisisa basayansi ka lipatisiso zebaezize? Taba ye mwa buka yeñwi (Encyclopedia Britannica) ili yetalusa ka za moneikalezi ni moneizwezipili tuto ya lika ze mwa mbyumbyulu, neibulezi ka kuutwahala hande kuli: “Hamulaho wa lilimo zebato ba 4,000 zakuituta lika ze mwa mbyumbyulu, litaba za pupo lisabonahala kuba zesa utwisisehi sina feela mone basaliutwisisezi Mababilona.”

Lipaki za Jehova habalwanisi keto yakona kueza mutu ufi kamba ufi fa taba ye. Lulika ka taata kulatelela sikuka sa mwa Bibele sesili: “Kutwisiso ya mina i zibahale kwa batu kaufela.” (Mafilipi 4:5) Ki lona libaka halumisusueza kuli munyakisise moiswalisanela Bibele ni sayansi.