Mu ye kwa litaba za mwahali

Mu ye kwa litaba za mwahali

MASWANISO A ZA KWAMULAHO

Ignaz Semmelweis

Ignaz Semmelweis

IGNAZ SEMMELWEIS mwendi hazibahali hahulu kwa batu babañata, kono musebezi wahae utusize mabasi amañata kacenu. Naapepezwi kwa Buda (yesebizwa Budapest cwale), mwa Hungary, mi naafelize sikolo sahae ni kufiwa digiri ya za bualafi kwa yunivesiti ya kwa Vienna mwa silimo sa 1844. Hakala musebezi wahae sina mutusi wa mualafi yomuñwi mwa Wadi Yapili ya Baima Mwa Sipatela Sesituna sa Vienna mwa silimo sa 1846, Semmelweis naakopani ni butata bobuñwi—basali babañata babafitelela 13 pesenti nebabulaiwanga ki fibele ya mufuta omuñwi ka nako ya kupuluha.

Nekubulezwi lika zeshutuna-shutana zeneengiwa kuli ki zona zenetahisa butuku bo, kono hakuna yanaatatuluzi butata bo. Buikatazo kaufela bone buezizwe kuli batu basike babulaiwa hahulu ki butuku bo nebusika tusa sesiñwi. Semmelweis naakatazwa ki kubona basali babañata bane banyandiswa ni kubulaiwa hanyinyani-hanyinyani ki butuku bo, kacwalo aikatulela kubeleka ka taata kuli afumane sesitahisa butuku bo ni kubufelisa.

Mwa sipatela mwanaabeleka Semmelweis nekunani mawadi amabeli a baima, mi taba yenekomokisa ki kuli basali nebashwanga hahulu mwa wadi yapili kufita mwa wadi yabubeli. Shutano yeneli teñi mwahalaa mawadi amabeli ao ki ya kuli, mwa wadi yapili nekulutelwanga bana ba sikolo bane baituta za bualafi, mi mwa wadi yabubeli mona nekulutelwanga bane baituta musebezi wa kupepisa basali. Kono ki kabakalañi hane kunani shutano yeo mwa mafu? Kuli azibe zenetahisa shutano yeo, Semmelweis akala kueza lipatisiso kuli azibe zenetahisa butuku bo, kono naasika fumana sesiñwi mwa lipatisiso zahae.

Kwa makalelo a silimo sa 1847, Semmelweis naalemuhile taba ya butokwa. Mulikanaa hae yanaabeleka ni yena yabizwa Jakob Kolletschka naabulailwe ki butuku bone butahisizwe ki poizoni yenekeni mwa mali ahae hamano holofala inze atatuba situpu. Hanaanze abala piho yeneñozwi ya za kutatubiwa kwa situpu sa Kolletschka, Semmelweis alemuha kuli litaba zeñwi zenefumanwi ka za situpu seo neliswana ni za litupu za basali bane babulailwe ki fibele ka nako ya kupuluha. Kacwalo, Semmelweis anahana kuli mwendi lika zeñwi zanaanga kuli ki “poizoni” zenezwa kwa litupu nelikenanga kwa basali babaitwezi bane bali mwa sipatela, ili kutahisa kuli bakule fibele ka nako ya kupuluha. Madokota ni bana ba sikolo bane baituta za bualafi, ili bane batatubanga litupu basika ya kale kwa wadi ya baima, ka kusaziba nebatahisanga matuku kwa baima ka nako yene babatatuba kamba ka nako yene babapuluhisa. Basali nebasa shwi hahulu mwa wadi yabubeli kakuli bana ba sikolo bane baituta kupuluhisa basali nebasa tatubangi litupu.

Kapili-pili, Semmelweis atoma mulao wa kuli baalafi batapange kwa mazoho, ili mulao one ukopanyeleza kukenisa mazoho abona ka mezi abeilwe mulyani basika kala kale kutatuba baima. Zenezwile mwateñi neli zende luli: palo ya mafu neifukuzehile hahulu kuzwa fa 18.27 pesenti mwa kweli ya April kuto fita fa 0.19 pesenti kwa mafelelezo a silimo.

Haki batu kaufela bane batabezi zwelopili yende yeo yanaatahisize Semmelweis. Zanaafumani mwa lipatisiso zahae nelilwanisana ni litaba zanaafumani yomuhulu wahae ka za fibele yene bakulanga basali babapuluha, ili yanaasa nyemiswa ki kutundamena kwa Semmelweis. Kwa mafelelezo, Semmelweis azwiswa musebezi mwa Vienna mi akutela kwa Hungary. Teñi ko ayo zamaisa liluko lene libona za baima kwa Sipatela sa St. Rochus mwa Pest, ili ko miezezo yahae neitahisize kuli palo ya basali bane babulaiwanga ki fibele ka nako ya kupuluha ifukuzehe kuto fita fa palo yesafiti fa 1 pesenti.

Ka silimo sa 1861, Semmelweis ahatisa buka ya litaba za musebezi wahae yenebulela za fibele yebakulanga basali babapuluha (The Cause, Concept, and Prophylaxis of Childbed Fever). Ka bumai, litaba zanaafumani mwa lipatisiso zahae nelisika ngiwa kuba za butokwa, konji hamulaho wa lilimo zeñata. Kono musebezi wahae usika itebuhiwa kale, batu babañata nebabulailwe ki butuku bo.

Semmelweis naatomile milao ya makete mwa lipatela zanaazamaisa.—Siswaniso sesiswanisizwe ki Robert Thom

Hamulaho wa nako, Semmelweis akala kuungiwa sina yomuñwi wa batu bapili babatisize licinceho zetuna za mwakuisileleleza kwa maikulokuwawa. Litaba zanaafumani nelibonisize kuli maikulokuwawa akona kutahisa matuku. Ki yomuñwi wa batu babatahisize kuli batu bautwisise taba ya kuli maikulokuwawa atahisa matuku mi litaba zanaafumani zeo liingiwa kuba “za butokwa hahulu mwa musebezi wa bualafi.” Taba yetabisa ki ya kuli, lilimo zefitelela 3,000 kwamulaho, Mulao wa Mushe, ili one utilo ñolwa mwa Bibele hasamulaho, nese ufile kale kelezo yende ka za mwakuezeza litupu.

“Miezezo yaka itusa kuli mwa lipatela za baima kusike kwaba hahulu ni mafu, ili kupilisa musali kuli ayoba ni muunaa hae ni kupilisa me kuli ayoba ni mwanaa hae.”—Ignaz Semmelweis