KI MAÑI yalata kukula? Kukula kutahisanga filikanyo ni lisinyehelo. Hamukula, mukaikutwa bumaswe, hamuna kukona kuyanga kwa musebezi kamba kwa sikolo, hamuna kukona kufumananga masheleñi, mi hamuna kukona kubabalela lubasi lwamina. Mane mwendi mukatokwa kuli mutu yomuñwi amibabalele, mi mwendi mukatokwa kuleka milyani yetula ni kulifela likalafo zetula.

Kunani pulelo yakuli: “Silelezo ki yabutokwa kufita kalafo.” Matuku amañwi akona kuambukiwa. Niteñi, kunani lika zeñata zemukona kueza kuli mukusufaze kamba mane kuambuka kuyambukelwa ki matuku. Munyakisise lika ze 5 zekona kumitusa kuambuka matuku.

Piho yaba U.S. Centers for Disease Control and Prevention, ibonisa kuli: “Kutapanga kwa mazoho ki nto yeñwi yabutokwa hahulu yetusa kwakutibela matuku ayambukela, ni kutusa batu kuba ni buiketo bwa kwa mubili.” Nto yeñwi yetahisanga hahulu kuli batu bayambule libelenge ki kuiswala kwa lingo kamba kwa meeto ka mazoho anani maikolokuwawa atahisa matuku. Nto yende hahulu yemukona kueza kuli muisileleze kwa kuyambula matuku acwalo ki kutapanga kamita kwa mazoho. Kuba ni makete hape kwakona kumitusa kuambuka kuyambukelwa ki matuku amatuna, acwale ka butuku bwa maswafu ni butuku bwa musululo, ili matuku abulayanga banana babafitela 2 milioni ba lilimo zemwatasaa 5, silimo ni silimo. Mi mane nihaiba kuyambukela kwa butuku bobumaswe hahulu bwa Ebola kwakona kukusufazwa ka kutapanga feela kwa mazoho.

Kunani linako zeñwi ili fo kutapa kwa mazoho kubanga kwabutokwa hahulu kuli mukone kuisileleza kwa matuku ni kusileleza babañwi. Muswanela kutapa kwa mazoho:

• Hamuzwa kwa simbuzi.

• Hamulaho wakucinca matebela a mbututu kamba hamulaho wakuisa mwanana kwa simbuzi.

• Pili ni hamulaho wakualafa sitombo.

• Pili ni hamulaho wakuba ni mutu yakula.

• Pili musika lukisa kale lico, kulibeya fa tafule, kamba musika ca kale.

• Hamulaho wakuitimula, kuhotola, kamba hamulaho wakumina.

• Hamulaho wakuswala folofolo kamba kuswala mutabani wa folofolo.

• Hamulaho wakuswala manyalala.

Mi mutapange kwa mazoho ka nzila yeswanela. Lipatisiso libonisa kuli batu babañata babaitusisanga limbuzi za nyangela habatapangi kwa mazoho hamulaho kamba habatabangi ka nzila yeswanela. Muswanela kutapanga cwañi kwa mazoho?

• Mukolobise mazoho amina ka mezi akanile, mi kihona mukaitamba mulola.

• Mupikite mazoho amina kuli mulola ueze lufulo, mi musike mwalibala kukenisa manala amina, minwana yamina yemituna, fahalimu amazoho amina, ni mwahalaa minwana yamina.

• Muzwelepili kuipikita ka lisekondi zebato ba 20.

• Mutape ka mezi akenile azwa kwa pompi kamba akuishangiliketa.

• Muomise mazoho amina ka lisila lelikenile kamba ka mushini.

Kueza cwalo kubunolo kono kwakona kusileleza batu kwa matuku abulaya.

Kuka mezi akenile akuitusisa fa lapa ki musebezi oeziwanga kamita ki mabasi mwa linaha zeñwi. Niteñi, kufumana mezi akenile kukona kuba taata mwa kalulo yeñwi ya lifasi haiba ko bakanga kamita mezi amande akunwa, kusilafazwa ki muunda, liñungwa, kupazuha kwa mupaipi wa mezi, kamba nto yeñwi cwalo. Haiba mezi azwa kwa simbule sesisilafalizwe, kamba haiba habulukiwi hande, akona kutahisa maikolokuwawa, ni matuku acwale ka Kolela, musululo obulaya, butuku bwa sibiti, ni matuku amañwi ayambukela. Silimo ni silimo batu bababato ba 1.7 bilioni bakulanga matuku amusululo bakeñisa kunwa mezi asilafalizwe.

Hañata butuku bwa Kolela buyambukelanga batu babanwanga mezi kamba kuca lico zesilafalizwe ki mutabani wa batu babanani butuku. Ki mihato mañi yemukona kunga, nihaiba hamulaho feela wa kozi, kuli mukone kuisileleza kwa butuku bo ni kwa matuku amañwi ayambukela ka kunwa mezi asilafalizwe?

• Mubone teñi kuli mezi kaufela akunwa, kukopanyeleza cwalo ni mezi emuitusisa kwa kutapa mwahanu, kupangisa maaisi, kutapisisa lico ni mikeke, kamba kuapehisa lico, azwa kwa simbule sesikenile, sesi cwale ka libaka za nyangela zenani mezi abeiwanga milyani kamba mezi amwa mabotela akwahezwi hande ki ba kampani yesepeha.

• Haiba mulemuha kuli simbule sa mezi emuitusisanga sisilafalizwe, mubilisange mezi amina pili musika itusisa kale ona kamba muabeyange milyani yeswanela.

• Hamuitusisa milyani yecwale ka chlorine kamba mapilusi akenisa mezi, mulatelele litaelo za bapangi ba milyani yeo.

• Muitusisange lisefa za mezi zeswanela, haiba liteñi kamba haiba mwakona kulileka.

• Kamita mubulukange mezi amina akenisizwe mwa libulukelo zekenile, mi mukwahelange fateñi ilikuli asike asilafala.

• Mubone teñi kuli lika kaufela zemuitusisa kwakuka mezi mwa sibulukelo samina sa mezi, likenile.

• Muswale libulukelo zamina za mezi ka mazoho akenile, mi musike mwa kenya mazoho amina kamba minwana yamina mwa mezi akunwa.

Kuli mube ni mibili yeminde, muswanela kuca lico zeswanela ili zekenile. Musike mwa canga lico zenani hahulu lizwai, mafula, ni shuka, mi muambuke kucanga hahulu lico zeñata. Mucange miselo ni miloho, ni lico zeshutana-shutana. Kubalanga litaba zebonisa lika zeitusisizwe kwa kupanga lico, kukamitusa kusa leka lico zecokozwi hahulu, hamuleka sinkwa, ni lico zecwale ka pasta kamba laisi. Lico zecwalo linani lika zetokwahala mwa mubili kufita lico zecokozwi hahulu. Haneli nama yona, mucange feela yelikani mi muambuke kuca likalulo zenani mafula za nama ya komu kamba ya kuhu mi mulike kucanga litapi habeli mwa sunda, haiba kwakonahala kueza cwalo. Mi hape mwa linaha zeñwi, miloho yenani liprotini yafumaneha.

Haiba muca hahulu shuka ni lico zenani hahulu mafula, mukanuna hahulu. Kuli mukusufaze kwa butata bo, munwange mezi mwa sibaka sa kunwa lino zemunati. Mucange hahulu miselo mwa sibaka sa kuca tuco totumunati. Musike mwa canga hahulu lico zenani hahulu mafula, zecwale ka soseji, nama, bata, keke, lico zepangilwe fa mabisi, ni mabisiketi amunati hahulu. Muitusisange mafula apangilwe fa limela mwa sibaka sakuitusisa apangilwe fa mafula a lifolofolo.

Kuca lico zenani lizwai leliñata kukona kumitahiseza butuku bwa pilu. Haiba munani butata bo, muitusisange litaba zebonisa lika zebeilwe mwa sico semuleka ilikuli muambuke lico zenani hahulu lizwai. Mwa sibaka sa kuitusisa linzwai, muitusisange lika zeñwi zepangilwe fa matali ili zetahisa kuli lico litabuse.

Luswanela kuambuka kuca hahulu lico zeñata sina feela moluambukela kuca lico zesa swaneli. Kacwalo, hamunze muikola lico musike mwazwelapili kuca haiba hamusa utwa tala.

Kuca lico zesinyehile kwakona kulukulisa. Sico sifi kamba sifi sakona kukulisa mutu haiba hasisika lukiswa hande kamba kubulukiwa hande. Piho ya ba WHO, ibonisa kuli silimo ni silimo batu babañata-ñata mwa lifasi bakuliswanga ki kuca lico zesinyehile. Buñata baafolanga kusina kuba ni butata, kono babañwi bashwanga. Ki lika mañi zemukona kueza kuli mukusufaze kwa butata bo?

• Miloho ihulelanga mwa mubu obeilwe mununo, kacwalo, mutapisange muloho ocwalo katokomelo pili musika ulukisa kale.

• Mutape kwa mazoho, kutapisa fo mupumakela, kutapisa mikeke, ni lika zeñwi zemuitusisa, ka mezi acisa ni ka mulola, pili musika itusisa kale zona.

• Kuli muambuke kusilafaza lico zamina, musike mwabeya lico fa sika kamba fa mukeke fone kubeilwe mai, nama, kuhu, kamba litapi, musika tapisa kale fateñi.

• Muapehe lico kufitela libuzwa hande, mi kapili-pili mubeye mwa friji lico lifi kamba lifi zekona kusinyeha kapili ili zemubata kuca hamulaho.

• Muyumbe lico kaufela zesinyeha kapili zene sika beiwa mwa friji ka lihola zefitelela zepeli kamba ka hola iliñwi haiba mwa muzuzu kucisa hahulu.

Kusina taba ni lilimo zamina zabuhulu, muswanela kuezanga lipapali zetiisa mubili kamita kuli mukone kuzwelapili kuba ni mubili oiketile. Batu babañata kacenu, abaezangi lipapali zetiisa mubili ka nzila yeswanela. Ki kabakalañi kueza lipapali zetiisa mubili hakuli kwabutokwa? Kuezanga lipapali zetiisa mubili kwakona kumitusa:

• Kulobalanga hande.

• Kuzamaya kusina butata.

• Kuzwelapili kuba ni masapo atiile ni misifa yetiile.

• Kuzwelapili kuba ni mubili olikani ili oiketile.

• Kusa katazwa ki kulembwala.

• Kupila nako yetelele.

Haiba hamuezanga lipapali zetiisa mubili, mwakona kukatazwa ki:

• Butuku bwa pilu.

• Butuku bwa shuka.

• Butuku bwa BP.

• Kuba ni mafula amañata mwa mubili.

• Butuku bwa stroke (ili bobuomelelisanga mubili kwaneku leliñwi).

Mufuta wa lipapali zetiisa mubili zemuswanela kueza, uitingile fa lilimo zamina ni buiketo bwa mubili wamina, kacwalo mukaeza hande kubuza mualafi wamina pili musika kalisa kale kueza zamufuta usili. Liakalezo zeshutana-shutana libonisa kuli banana ni babasa nonoboka baswanela kuezanga lipapali zetiisa mubili zesa katalisi hahulu ni zekatalisa hahulu ka hola iliñwi zazi ni zazi. Babahulu baswanela kuezanga lipapali zetiisa mubili zesa katalisi hahulu ka mizuzu ye 150, kamba kueza lipapali zetiisa mubili zekatalisa hahulu ka mizuzu ye 75 sunda ni sunda.

Mukete kuezanga lika zetabisa. Mwakona kubapalanga papali ya basketball, tenesi, mbola ya mahutu, kuzamaya ka kuakufa, kucoba njinga, kulima, kulema likota, kutapa mwa nuka, kufuluha mikolo, kumata, kamba kueza lipapali zeñwi zetiisa mubili. Mukona kuziba cwañi kuli papali yemuketa kueza ikatalisa hahulu kamba haikatalisi hahulu? Nto yekamitusa kuziba ki yakuli hamueza papali yesa katalisi hahulu mukafufulelwa, kono hamueza yekatalisa hahulu hamuna kona kuambola hande hamunze muieza.

Nako yetokwahala yakulobala yashutana-shutana kulikana ni muiinelo wa mutu ni mutu. Buñata bwa banana babasazo pepwa balobalanga ka lihola 16 kuisa kuze 18 ka zazi, banana ba silimo silisiñwi kuisa kuba lilimo zetaalu, balobalanga ka lihola ze 14, mi banana ba lilimo zetaalu kuisa kuba zeene, balobalanga ka lihola ze 11 kamba ze 12 ka zazi. Banana ba lilimo zeketalizoho kuisa kwahalimu, baswanela kulobala ka lihola zebato ba 10, babasa nonoboka baswanela kulobala ka lihola ze 9 kuisa kuze 10, mi babahulu baswenela kulobala ka lihola ze 7 kuisa kuze 8.

Kulobalanga ka nako yelikani hakuswaneli kungiwa kuli ki taba yakuikela. Licaziba babonisa kuli kulobalanga ka nako yelikani ki kwabutokwa, kakuli:

• Kutusa banana ni babasa nonoboka kuhula hande.

• Kutusa batu kuituta ni kuhupula litaba zenca zebaitutile.

• Kutusa batu kuzwelapili kuba ni lihomoni zetokwahala kuli mutu abe ni mubili oiketile.

• Kutusa pilu ni misifa kuzamisa hande mali mwa mubili wa mutu.

• Kutusa kwa kusileleza matuku mwa mubili.

Kusa lobala ka nako yelikani kutahisanga matata acwale ka kununa hahulu, kulembwala, butuku bwa pilu, butuku bwa shuka, ni likozi zetuna. Ka niti, ao ki mabaka autwahala aswanela kulutusa kulobalanga ka nako yelikani.

Kacwalo, ki lika mañi zemuswanela kueza haiba mulemuha kuli munani butata bwakusa kulobalanga ka nako yelikani?

• Mulike kuyanga kwa kulobala ni kuzuha ka nako yeswana zazi ni zazi.

• Mubone teñi kuli kwa musiyo wamina kukuzize hande, kunani lififi, kunani malobalo amande, mi hakucisi hahulu kamba kubata hahulu.

• Musike mwa buha TV kamba kuitusisa kapangaliko ka malaiti hamuli fa mumbeta.

• Mubone teñi kuli mwalukisa mumbeta wamina ka nzila yemikonisa kulobala fateñi ka kulukuluha.

• Muambuke kucanga hahulu, kunwa tii kamba kofi, ni kunwa bucwala hamuya kwa kulobala.

• Haiba hamulaho wakulatelela liakalezo ze, musa kataziwa ki sikobyoti, kamba lika zeñwi zecwale ka kuozelanga hahulu ka nako ya musihali, kamba kuezanga inge yafelelwa ki moya ka nako yemulobezi, mwakona kutalusa butata bwamina ku mualafi yayeziseli.