VITILA kavutuka kuna zulu, Yesu wakanikina alongoki andi basia umbangi mu kuma kiandi tuka “muna Yerusaleme, yo muna Yuda ye Samaria yawonso, yo kuna nsuk’a nza.” (Mavangu 1:8) Alongoki bansila umbangi kuna vema yo unkabu. Kansi, umbangi wau muna Yerusaleme watwasa lubangamu yo fila atantu mu vonda Setefano wa nlongoki a Yesu. Alongoki ayingi a Yesu batinina kuna mbanza Antiokia ya Suria yakala mosi muna mbanza zanene za nsi ya Roma yakala tezo kia 550 ma kilometa kuna node ya Yerusaleme.—Mavangu 11:19.

Kuna Antiokia, alongoki bakwamanana samuna “nsangu zambote” mu kuma kia Yesu, ayingi muna awana ke bakala Ayuda ko bakituka se minkwikizi. (Mavangu 11:20, 21) E ndinga Kingerekia ku mbanza ya Antiokia kaka yavovwanga, kuna mbazi a mbanza ye muna mavata makaka nding’a Suria bavovanga.

Ekolo lutangu lwa Akristu bavovanga ndinga Suria lwawokelanga muna tandu kia 2, diavava vo e “nsangu zambote” zasekolwa muna ndinga au. Nanga, ndinga Suria i ndinga antete yasekolwelwa e Sono ya Kingerekia ya Kikristu, ke ndinga Latim ko.

 Muna mvu wa 170 wa tandu kieto, Taciano wa nsoneki (wazinga mu mvu wa 120-173 wa tandu kieto, T.K.) wasadila ndinga Kingerekia yovo Kisuria muna bunda nkanda wa Matai, Maku, Luka ye Yoane mu nkanda umosi kaka wayikilwa vo Diatessaron. O mvovo wa Kingerekia Diatessaron una ye nsasa vo “ubongelo mu nkanda yá.” Kuna kwalanda, Efrém wa musi Suria (wazinga muna mvu wa 310-373 T.K.) wavaikisa nkanda wasonganga ziku vo nkanda Diatessaron wasadilwanga kwa Akristu a Suria.

O nkanda Diatessaron mfunu wina kwa yeto o unu. Ekuma? Muna tandu kia 19, akaka muna akwa ngangu bavova vo avo e nkanda yá miami mu tandu kia 2 kikilu miasonekwa, i sia vo tuka mvu wa 130 yaku 170 T.K., ozevo ke mivovanga ziku ko mu kuma kia zingu kia Yesu. Kansi, e sono yankulu ya moko ya nkanda Diatessaron yasololwa isonganga e ziku vo nkanda wa Matai, Maku, Luka ye Yoane miatoma sadilwanga muna tandu kia 2. Disongele vo nkanda miami miasonekwa vitila tandu kia 2. Vana ntandu, wau vo Taciano kasadila nkanda mialembi vumunwinwa ko (evangelhos apócrifos) vava kasoneka Diatessaron, disongele vo nkanda miami ke miakala mia ziku ko.

Muna lubantiku lwa tandu kia 5, nsekola imosi ya Bibila ya ndinga Suria yatoma mwangana kuna node ya Mesopotamia. E nsekola yayi nanga mu tandu kia 2 yovo kia 3 yasekolwa, muna nsekola yayi nkanda wa 2 Petelo, 2 Yoane, 3 Yoane, Yuda ye Lusengomono ke miakala mo ko. E nsekola yayi yazayakana vo Pesito, i sia vo “Yaleboka” yovo “Yakiá.” E nsekola ya Pesito i mosi muna nsekola za nkulu za Bibila.

Sono kimosi kia moko kia Pesito kiasonekwa muna mvu wa 459 yaku mvu wa 460 wa tandu kieto, i sono kia moko kia Bibila kisundidi e nkulu. Vava nsekola ya Pesito yafimpululwa muna mvu wa 508 T.K., e nkanda tanu miakondwanga miakoteswa muna nsekola yayina. E nsekola yayi yayikilwanga vo Filoxeniana.

E kopi ya Sono ya Kingerekia ya Kikristu yasadilwanga yamu tandu kia 19, mu tandu kia 5 yovo tandu yalanda yasonekwa. Muna kuma kiaki, akwa ngangu ana belongokanga oma ma Bibila batoma yangalelanga sadila e nsekola ya Vulgata Latina ye Pesito Siríaca. Kuna kwalanda, akaka bakwikilanga vo e nsekola ya Pesito i nsekola yankulu ya ndinga Suria yafimpululwa. Kansi, e sono yayi ke yazayakana ko. Wau vo e Bibila kia ndinga Suria mu tandu kia 2 kiasekolwa, e nsekola yayi yasadisa mu bakula masono ma Bibila, yamfunu mpe yakala kwa akwa ngangu ana belongokanga oma ma Bibila. Nga vakala kikilu ye nsekola yankulu muna Kisuria? Nga yasololwa?

Elo, Sono yole ya moko yakaka ya Kisuria yasololwa. E sono kiantete kia moko mu tandu kia 5 kiasekolwa. Kumosi yakala ye sono yakaka ya moko ya Kisuria yasiwa muna lundilu dia nkanda dia Grã-Bretanha muna mvu wa 1842, e sono yayi mu nzo ya mpelo yakala kuna Nitrian, muna makanga ma Engipito. E nsekola yayi yayikilwa vo Siríaco Curetoniano kadi William Cureton wa nsadi a lundilu dia nkanda kuna Grã-Bretanha wasolola yo vaikisa nsekola yayi. Muna nsekola yayi yamfunu muna ye nkanda wa Matai, Maku, Luka ye Yoane.

E sono kia zole kia moko kina yamu lumbu yeto, kiyikilwanga Siríaco Sinaítico. Mapasa mayikilu kala, yau basolola kio. Kana una vo Agnes Smith Lewis katanga sikola zandá ko, wavovanga ndinga nsambwadi za kinzenza kumosi ye ndinga Suria. Muna mvu wa 1892, Agnes wasolola lekwa  kiamfunu muna nzo ya mpelo yakala kuna Santa-Catarina, Engipito.

Wasolola sono ya moko ya ndinga Suria mu suku dimosi dia tombe. Wavova vo: “E sono yayina mvindu yayingi yakala, e papela zabandakana zakala mu kuma kia mvu miayingi miavioka.” Masono mantete ma sono yayi ya moko mavunzunwa makala, muna fulu yandi mwasonekwa mambu ma asantu. Kansi, Agnes Smith wamona vo muna mvovo miavunzunwa muakala ye mvovo mia “Matai,” “Maku,” yovo “Luka” vana ntu a lukaya. Wasolola nkanda wamvimba wa nkanda yá mia nsangu zambote muna ndinga Suria. Akwa ngangu bekwikilanga vo nkanda wau mu tandu kia 4 wasonekwa.

E sono ya Siríaco Sinaítico i mosi muna sono yamfunu ya moko ya Bibila yasololwa kumosi ye sono ya Kingerekia nze Códice Sinaítico ye Códice Vaticano. Owau, wantu ayingi bekwikilanga vo e sono ya Sinaítico ye Curetoniano mu sono ya Nsangu Zambote za ndinga Suria yabandulwilwa muna tandu kia 2 yovo muna lubantiku lwa tandu kia 3.

Nga e sono yayi mfunu ina kwa alongoki a Bibila o unu? Ingeta. Badika e nona kia kunku kianda kia mbaninu (Conclusão Longa) kimonekanga muna nsekola zakaka za Bibila kuna mfoko a Maku 16:8. E kunku kiaki kina mpe muna nsekola ya Kingerekia ya Códice Alexandrino ya tandu kia 5 ye Vulgata Latina. Kansi, e sono ya moko ya Kingerekia ya Códice Sinaítico ye Códice Vaticano ya tandu kia 4 ke ina ye kunku kiaki ko. Muna sono ya Siríaco Sinaítico mpe ke muna kunku kiaki ko, e kiaki i ziku kisonganga vo e kunku kiaki kudikilwa kiakudikilwa ye muna nkanda antete wa Maku ke kiakala ko.

Badika nona kiakaka, muna tandu kia 19 nsekola zayingi za Bibila zakudikila longi dia luvunu dia Nzambi mu Ntatu muna sono kia 1 Yoane 5:7. Kansi, longi diadi ke dina muna sono ya moko ko ya Kingerekia yankulu. Ke dina mpe muna nsekola ya Pesito ko, e kiaki i ziku kisonganga vo e sono kia 1 Yoane 5:7, bendomonwa kiabendomonwa muna nsekola zazi.

Kieleka, Yave wa Nzambi otaninanga e Diambu diandi diavelela. I dianu o Nkand’a Nzambi uvovelanga vo: “E titi ilengela, o luvuma lulala: Kansi e diambu dia Nzambi disikila yakwele mvu.” (Yesaya 40:8; 1 Petelo 1:25) E nsekola ya Pesito, i mosi muna nsekola yasadisa muna samuna nsangu za Bibila kwa wantu awonso.