PAULU wa ntumwa wasoneka mvovo miami kwa mpangi zandi z’Akristu kuna Roma muna mvu wa 56 wa tandu kieto. Nkand’a Nzambi ke uyikanga ko kana vo Paulu wayenda kikilu kuna Espanha. Diakala vo mu ngolo za Paulu yovo z’Akristu akaka bakala misionario, e nsangu zambote za Diambu dia Nzambi zalwaka kuna Espanha muna tandu kiazole kia tandu kieto.

Kuna kwalanda, nkutakani za Kikristu zayantika nungunuka yo wokela kuna Espanha. Muna kuma kiaki, diavavanga vo Nkand’a Nzambi wasekolwa muna ndinga Latim. Kadi muna tandu kiazole kia tandu kieto e nsi a Espanha mu wisa kia luyalu lwa Roma yakala, Latim i ndinga yatoma vovwanga.

Akristu kuna Espanha basekola kopi yayingi ya Nkand’a Nzambi muna ndinga Latim yayikilwanga vo Vetus Latina Espanhol. E kopi yayi, yamwangana kuna Espanha vitila nsekola ya Jerônimo yayikilwanga vo Vulgata latina yavaika muna tandu kia tanu kia tandu kieto.

Jerônimo wafokola e nsekol’andi kuna Beteleme ya Palestina yo mwangana mu nzaki kuna Espanha. Vava Lucinius wa nlongoki a Nkand’a Nzambi kawá vo Jerônimo Nkand’a Nzambi kasekolanga muna ndinga Latim, wazola vwa kopi kimosi kia nsekola yayina. Muna kuma kiaki, watuma asoneki sambanu kuna Beteleme kimana bavanga kopi kia nsekola yayina yo nata kio kuna Espanha. Muna mvu mialanda, e nsekola ya Vulgata latina yaluta sadilwa ke mu nsekola ya Vetus Latina Espanhol ko. E nsekola zazi za ndinga Latim, zasadisa esi Espanha mu bakula nsangu za Nkand’a Nzambi. Kansi, vava luyalu lwa Roma lwafokoka, vavaika nding’ampa.

Muna tandu kia tanu, e kanda dia Visigodos ye makanda makaka ma Alemanha bakutumuna nsi a Espanha yo kotesa ndinga gótica muna nsi yayina. Makanda mama masambilanga nsambila yayikilwanga vo Arianismo, asambidi awaya ke bakwikilanga mu longi dia nzambi mu ntatu ko. Bakala mpe ye nsekola au ya Nkand’a Nzambi yayikilwanga vo Ulfilas Gothic Bible. Nkangu kuna Espanha batanga nsekola yayi yakuna mfoko a tandu kia sambanu vava Recaredo wa ntinu a kanda dia Visigodos kakota muna dibundu dia Katolika yo bembola nsambila ya Arianismo. Recaredo wafwasa nkanda miawonso mia ndinga Ariano kumosi ye nsekola ya Ulfilas Gothic Bible. Muna kuma kiaki, nkanda miawonso mia ndinga gótica miavila kuna Espanha.

Kana una vo i wau, e Diambu dia Nzambi diakwamanana mwangana kuna Espanha. Katula e ndinga gótica vakala ye ndinga ya latim yavovwanga kuna Espanha, muna ndinga yayi i mwatuka ndinga zakaka za Roma zivovwanga kuna Península Ibérica. * E nkanda miankulu mia ndinga yayi miayikilwanga vo Las pizarras visigodas, kadi mu babu ya matadi miasonekenwa. E nkanda miami miasonekwa muna tandu  kia sambanu ye nsambwadi, mu fulu yakaka muna ye sono yakaka ya Nkunga ye Nsangu Zambote basoneka antumwa. Muna tadi dimosi mwasonekwa kapu kiamvimba kia 16 kia nkand’a Nkunga.

E sono yayi ya Nkand’a Nzambi i ziku kisonganga vo wantu muna ntangwa yayina batanganga yo bandula Diambu dia Nzambi. Nanga alongi a sikola basadilanga sono ya Nkand’a Nzambi muna longa aleke o tanga yo soneka. Nswaswani ye ngungu zafwanga ntalu ayingi zina mpelo basadilanga muna sekola Nkand’a Nzambi mina basianga e fwaniswa, e babu ya matadi ke yakala ntalu ayingi ko.

Imosi muna nsekola zazi za Nkand’a Nzambi yasiwa e fwaniswa, ina muna nzo a nzambi ya San Isidoro kuna León, Espanha. Nsekola yayi ya mvu wa 960 wa tandu kieto, ina ye 516 dia makaya, 47 ma Cm muna lambuka, 34 ma Cm muna vula ye 18 dia yilo. E nsekola yakaka yasiwa muna elundilu dia Vaticano i Bible of Ripoll, nanga yasekolwa muna mvu wa 1020 wa tandu kieto. E nsekola yayi ya mvu wa 500 yakuna mvu wa 1500, i imosi muna zina zatoma siwa e fwaniswa. Muna sala salu kiaki, diavavanga vo nsekodi kaviokesa lumbu kiamvimba muna vanga e sono kiantete yovo lumingu lwamvimba muna kubika ntu a diambu wa lukaya. Wau vo nkanda miami ntalu ayingi miafwanga, ke miasadisa kwayingi ko mu mwanganesa e Diambu dia Nzambi kwa wantu.

Muna tandu kia nana, asambidi a Islão banwanisa yo kutumuna nsi ya Espanha yo kotesa ndinga akaka muna nsi yayina. Muna zunga ina esi Muçulmano batuminanga, wantu balutanga vova ndinga Arábe ke mu ndinga Latim ko. Muna kuma kiaki, diavavanga vo Nkand’a Nzambi wasekolwa muna ndinga Árabe.

Nsekola zayingi za Nkand’a Nzambi za ndinga Árabe musungula Nsangu Zambote antumwa, basoneka zamwangana kuna Espanha. Nanga muna tandu kia nana o bispo John wa mwisi Sevilha i ntangwa ina kasekola Nkand’a Nzambi muna ndinga Arábe. Diankenda kikilu wau vo nsekola zayingi muna ndinga yayi zavila. Imosi muna nsekola a  Nsangu Zambote antumwa basoneka ya ndinga Árabe ya tandu kia kumi, yasiwa muna lundilu dia León kuna Espanha.

Muna kolo kia mvu wa 500 yakuna mvu wa 1500, e ndinga Castelhano yovo Espanhol yamwangana diaka kuna Espanha. E ndinga yayi yasadisa muna mwanganesa e Diambu dia Nzambi. * La Fazienda de Ultra Mar i nsekola yantete yavaikiswa muna ndinga Espanhol muna lubantiku lwa tandu kia 13. E nsekola yayi ina yo lusansu lwa nkangalu a nkangu a Isaele, nkanda tatu miantete mia Nkand’a Nzambi ye nkanda miakaka mia sono ya Kiyibere, kumosi ye Nsangu Zambote basoneka antumwa.

Mfumu zayingi za mabundu ke bayangalela nsekola yayina ko. Muna mvu wa 1234, e kimvuka kia mfumu za mabundu kiyikilwanga vo Tarragona kiabaka e nzengo vo nsekola zawonso za Nkand’a Nzambi muna ndinga za kingutukila zifwete fwaswa. Diakiese vo e nzengo zazi ke za sima salu kia sekola Nkand’a Nzambi ko. O Ntinu Alfonso X (1252-1284) obadikilwanga vo yandi wasoka masono ma ndinga Espanhol, wazola vo sono ya Nkand’a Nzambi yasekolwa mu nding’ampa ye wafuta nzimbu mu kuma kia salu kiaki. Muna nsekola zazi za ndinga Espanhol mwakala ye nsekola ya Pre-Alfonsine Bible. I bosi, e nsekola A Bíblia Afonsina yavinga vana fulu kiandi ye toma zayakana.

E nsekola zazi, zasadisa mu toma sikidisa e ndinga Espanhol. Thomas Montgomery wa nkwa ngangu wavova mu kuma kia nsekola ya Nkand’a Nzambi ya Pre-Alfonsine vo: “Ndiona wasekola nsekola yayi salu kiambote kavanga . . . Wasadila mvovo mialeboka ye miakiá muna sadisa awonso ke batoma zaya ndinga ya Latim ko.”

E nsekola zantete za Nkand’a Nzambi muna ndinga Espanhol ke zasekolwelwa mu ndinga Kiyibere ko ngatu Kingerekia, kansi mu nsekola ya Vulgata latina zasekolwelwa. Tuka muna tandu kia 14, akwa ngangu Ayuda basekola nsekola zayingi za Sono ya Kiyibere muna ndinga Espanhol tuka muna ndinga a Kiyibere. Kuna kwalanda, e nsi ya Espanha yakala ye mavata ma Yuda vioka nsi zakaka za mputu. Asekodi Ayuda bakala ye sono ya moko ya Kiyibere muna sala e salu kiau kia sekola. *

Imosi muna nsekola zazi i Alba Bible, yafokoka muna tandu kia 15. Luis de Guzmán wa nkwa etunda wa mwisi Espanha, wavana kiyekwa kia sekola Nkand’a Nzambi muna ndinga castizo (Espanhol) kwa Moisés Arragel wa nlongi a dibundu. Wayika kuma yole yamfila mu vangisa salu kiaki. Wavova vo, entete: “E nsekola za ndinga Roma zisadilwanga o unu ke za ziku ko.” Dianzole, “Tuvwidi o mfunu a sono (notas marginais) isasilanga e sono ina ke tutoma bakulanga ko.” E ndomb’andi i ziku kisonganga vo wantu muna lumbu yayina bakala ye luzolo lwa tanga yo bakula Nkand’a Nzambi. Ediadi disonganga mpe vo e nsekola za Nkand’a Nzambi muna ndinga kingutukila zamwangana kuna Espanha muna ntangwa yayina.

 Muna lusadilu lwa asekodi y’asoneki awaya, nkangu kuna Espanha batanganga Nkand’a Nzambi muna nding’au a kingutukila. Muna kuma kiaki, Juan Orts González wa nzingudi a lusansu wavova vo: “Wantu kuna Espanha batoma zaya Nkand’a Nzambi lutila esi Alemanha ye Inglaterra vitila lumbu ya Luther.”

Kuna mfoko a tandu kia 15, afidi a dibundu dia Katolika kuna Espanha bakanikina vo ka vena muntu ko ofwete kala yo Nkand’a Nzambi ngatu sekola wo muna konso ndinga. Muna kuma kiaki, Nkand’a Nzambi wasimwa mu mvu miayingi kuna Espanha. Muna kolo kiakina kiampasi, asekodi akete kaka a unkabu bakala mu nsi zakaka bavanga nsekola muna ndinga Espanhol yo kotesa zo kuna Espanha muna kinsweki. *

Lusansu lwalu lusonganga vo atantu bavanga mawonso muna fukisa emvimba e Diambu dia Nzambi. Kansi, ke mosi ko muna yau walenda fukisa Diambu dia Mpungu-ngolo.—Nkunga 83:1; 94:20.

Akwa ngangu ayingi basala salu kia sekola yo vema kwawonso yo mwanganesa Diambu dia Nzambi kuna Espanha. O unu, awana besalanga salu kiasekola, betangininanga asekodi awaya basekola Sono ya Nkand’a Nzambi muna ndinga Latim, Gótica ye Árabe kuna Espanha. Muna kuma kiaki, wantu ayingi unu bevovanga Espanhol betangilanga Diambu dia Nzambi muna nding’au a kingutukila, ediadi disimbanga ntima miau.