Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

DIAMBU DIA KAPA | O KUILA O UNGIJIIE UA ATHU UALA KOTA O BIBIDIA NDENGE?

O Kuila ua mu Katula Mbote ku Ibhangelu ia Jingijiie?

O Kuila ua mu Katula Mbote ku Ibhangelu ia Jingijiie?

Saí dicionário diambe kuila o ungijiie, “o ku di longa kiambote o ibhangelu ni ifua ia ima iene mu ngongo mu ku i tonginina kiambote, ku i fikisa ni ku i zonga.” Phala kubhanga ioso íii, kubhinga nguzu iavulu, kutena ué kubhuidisa o muthu. O jingijiie a bhita ji semana javulu, jimbeji katé muene mivu iavulu mu kufikisa ni kutonginina o ima. Saí ithangana né muene ni nguzu ioso ia bhanga, kene mu sanga o ima iene mu sota, maji o jingijiie ene mu bhanga ima iavulu iene mu kuatekesa o athu. Tala o ifika íii.

Saí ditenda mu ixi ia Europa diene mu bunda plastico ni ikenzelu ia katunda phala ku bhanga makina i tena ku kenzula o menha phala o muthu ka kuate uhaxi mu ku nua menha ezala ni ibamba. O ji makina jiji jene mu kuatekesa kiavulu o athu mu ithangana ia mavuua kála o divuua dia bhiti mu ixi ia Haiti ku muvu ua 2010.

O jingijiie, a te bhulu makina a ixana satelite mba GPS. Ku dimatekenu, o GPS íii a i bhangele ngó phala kukuatekesa o masoladi, maji iene i kuatekesa ué o endexi a makalu, a iphululu ni a ji naviiu; i kuatekesa ué o manhanga ni akua ku banda o milundu phala a tene kusanga o njila. Tu sakidila o jingijiie a bhange o makina íii ia GPS, i tena ku kuatekesa o muthu kubhixila bhuoso bhua mesena.

Eie uala ni mutelembe ua kafuetele, komputadolo mba internete? Ua katele kiá kiavulu, maji mukonda dia uhete ni unjimu ua jingijiie mu kusanga ukexilu ua ubhe ua kusaka, eie ua disanze? Uene múia kididi kiéngi ni iphululu? Se kiene, ijiia kiu kuma ua mu katula mbote mu ima i bhanga o jingijiie phala o athu. Mu kiki, o unjimu ua jingijiie u ku bhekela mbote mu maukexilu avulu.

O DISUKILU DIA UNJIMU UA JINGIJIIE

Phala kubandekesa o kuijiia kuâ, o jingijiie ja lelu a mu tokuesa kiavulu o ima iene mu ngongo. O jingijiie ji kalakala ni atomo a mu tokuesa kiavulu kiebhi ki kalakala o ima iala moxi ia atomo. Jingijiie ja mukuá mu mazunda ni mazunda a mivu ene mu sota kutendela kiebhi kia moneka o ngongo. Mu kutokuesa mu ididi iavulu, saí jingijiie amba kuila se o Nzambi uávu o Bibidia, muthu ua kidi muene, a-nda tena ku mu sanga.

Saí jingijiie ja katunda ni akua uanji aia dingi dikanga mu kubanza. Ene a xikina ia zuela o ngijiie ngana Amir D. Aczel kuila, “se-ku kima kilondekesa kuila kuene Nzambi.” Mu kifika, saí ngijiie ia fuma uambe kuila, “o ku kamba kima kilondekesa kuila kuene Nzambi ua bhange o ngongo ioso, kulondekesa kuila mu kidi ki kuene Nzambi.” Jingijiie ja mukuá amba kuila o Nzambi uávu o Bibidia, ua bhange o ima ni “ipheteka” mba mu ukexilu ki tu tena ku u jimbulula.” *

Maji tua tokala kuibhula: O kuila o jingijiie a di longo kia soko ia lungu ni ngongo, a tena kujimbulula kiambote o ima? Kana. O jingijiie a tungununa ima iavulu ia ubhe, maji jingijiie javulu a xikina kuila kuene hanji ima iavulu ia kambe o kuijiia, nange nuka a-nda tena ku i ijiia. O ngijiie ia katunda ua tambula o kikoué kia Nobele mukonda dia kutendela kiambote o ima iene mu ngongo, ngana Steven Weinberg uambe: “Nuka tua-nda tena kukala ni kuijiia kua soko kua lungu ni ima.” O mulongexi ngana Martin Rees, ua soneka: “Sai ima o athu nuka a-nda i tendela.” Tu tena kuzuela kuila kuene ima iavulu mu ngongo, iofele mba ia makota, katé kiki o jingijiie ka tena ku ijimbulula. Tala o ifika íii:

  • O jingijiie akua ku di longa o idiandu ia mikutu ia athu ni ia iama, kene mu tendela kiambote o ima iene mu bhita mu ji célula ja athu ni ja iama. Kiebhi o ji célula kiene mu bhinga nguzu iavulu, kiebhi kiene mu bhanga o ji proteina ni kiebhi kia di uanuna mudiâ. O ibhuidisu íii o jingijiie katé kiki ka i tambuijila hanji.

  • O kuijiia kuila kuene nguzu i sunga o muthu ni ima, kuene mu kuendesa o athu izuua ioso. Maji katé kiki, o jingijiie kene mu tena ku i jimbulula. Ene kejiia kiambote kiebhi o nguzu íii i sunga o muthu kioso muéne kia tuka mba kiebhi o dieji di kala muene ku muxinda uê mu ku nhunga o ixi.

  • O jingijiie akua ku di longa o ngongo, amba kuila 95 a ji pursentu ja ima iene mu ngongo kana-ku makina i tena ku i mona mba ku i kuata. O jingijiie jiji, a uana o ima mu ibuka iiadi, ima ia vundu ni nguzu ia vundu. Kana-ku muthu uejiia kiebhi kiala o ima íii.

Kuene hanji ima ia mukuá a kambe kuijiia, o ima íii iene mu bhidika o kilunji kia jingijiie. Mukonda diahi kima kiambote kuijiia o maka enhá? Saí ngijiie musoneki, uambe: “O ima i tua kambe o kuijiia ia beta mu kuvula, o ima i tuejiia ndenge. Mu diami, o kuijiia o kidi kiki, kieji bhangesa o athu ku jikula o mixima iâ phala kuijiia dingi ima ia mukuá, mu veji dia ku di zangeleka mu kufika kuila ejiia kiá ioso.”

Kiki-phe se ua mu dibhuidisa se o ungijiie ua athu uala kota o Bibidia ndenge, anga u kamba ku dielela kua Nzambi, xinganeka mu kifika kiki: Se o jingijiie ni jifalamenda jâ ja katunda ene mu tena kuijiia bhofele o ima ia bhange Nzambi, o kuila kima kiambote kudituna o ima ia kambe kuijiia o jingijiie? Ku disukilu dia milongi ia lungu ni ima iene ku dimbinza, o divulu Enciclopédia Britanica diambe: “Mu ku bhita 4.000 ja mivu mu ku di longa o ima iene ku dimbinza, kiene mu bhonza hanji ku di longa o ngongo, kála kia bhonzele ku akua Babilonha.”

O Jimbangi ja Jihova a xila o ibanzelu ia athu ia lungu ni maka enhá. Etu tu di suínisa kukaiela o itendelesu ia Bibidia: “Kalenu mu athu mua tetuluka, athu oso a m’ijiie na-kiu.” (Filipe 4:5) Mukonda dia kiki, tua ku suínisa kuijiia kiebhi o milongi ia Bibidia ni ima i xikina o jingijiie saí bhabha ia difu.

^ kax. 9 Saí athu a dituna o Bibidia mukonda dia ulongelu ua jingeleja, ene mu u lungulula ithangana ioso kála o ulongelu ua kuila o ixi o muxima ua ngongo ioso, mba o ulongelu ua kuila Nzambi ua bhange o ngongo mu izuua isamanu kala kizuua ni 24 kia ji ola.—Tanga o kaxa “ O Bibidia ni Ima i Xikina o Jingijiie.”