Raiya wa Roma nĩ aakoragwo na ihooto na mĩeke ya mwanya o harĩa hothe angĩathiire, kũrĩa guothe Roma yathanaga. Aakoragwo rungu rwa watho wa Roma, no ti mawatho ma mabũrũri marĩa maathagwo nĩ Roma. Angĩathitangĩirũo ũndũ, nĩ angĩetĩkĩrire gũtuĩrũo kũringana na watho wa bũrũri ũrĩa arĩ, ĩndĩ no aakoragwo na kĩhooto gĩa gũtwara cira igooti-inĩ rĩa Roma. Angĩatuĩrĩirũo kũũragwo, nĩ aarĩ na kĩhooto gĩa gũcokia cira riko ũthikĩrĩrio nĩ mũthamaki wa Roma.

Nĩkĩo mũtongoria ũmwe wa Roma wetagwo Cicero, ũrĩa watũũraga karine ya mbere, mbere ya Kristo, aandĩkire ũũ: “Nĩ mehia kuoha raiya wa Roma; kũmũhũũra nĩ ũndũ mũru mũno; na kũmũũraga nĩ ta kũũraga mũciari kana mũndũ mwĩtainwo wa hakuhĩ.”

Mũtũmwo Paulo nĩ aahunjirie mabũrũri maingĩ mũno marĩa maarĩ rungu rwa Ũthamaki wa Roma. Ũhoro ũrĩa mwandĩke nĩ wonanagia atĩ Paulo nĩ aahũthĩrire ihooto ciake maita matatũ arĩ raiya wa Roma: (1) Nĩ eerire atuanĩri cira a Filipi atĩ nĩ maagararĩte ihooto ciake nĩ ũndũ wa kũmũhũũra. (2) Hĩndĩ ĩmwe arĩ Jerusalemu, nĩ aumbũrire ũraiya wake nĩguo ndakahũũrũo. (3) Nĩ aacokirie cira wake riko gwĩ Kaisari, mũthamaki wa Roma, nĩgetha ũthikĩrĩrio nĩwe.—Atũmwo 16:37-39; 22:25-28; 25:10-12.

Jakubu aarĩithirie mahiũ ma mamawe Labani kwa ihinda rĩa mĩaka 20. Akĩruta wĩra mĩaka 14 ya mbere nĩguo ahikie airĩtu erĩ a Labani, na ĩyo ĩngĩ ĩtandatũ akĩrĩhwo na mahiũ. (Kĩambĩrĩria 30:25-33) Ngathĩti ĩtagwo Biblical Archaeology Review yugĩte atĩ, “Andũ gwĩtĩkanĩria ũhoro wĩgiĩ kũrĩithĩrio mahiũ ta ũrĩa Labani na Jakubu meekire nĩ ũndũ woĩkaine nĩ aandĩki na athomi a Bibilia.”

Ihengere cia tene irĩ na ũhoro mwandĩkanĩre iria cioimbũririo icigo-inĩ cia Nuzi, Larsa, na kũndũ kũngĩ thĩinĩ wa Iraq nĩ cionanagia atĩ ũndũ ũcio nĩ wekĩkaga. Kaingĩ maandĩkanĩra ũrĩa makũrutithania wĩra, ũndũ ũcio waikaraga kuuma rĩrĩa ng’ondu cienjwo nginya rĩrĩa ikeenjwo rĩngĩ. Arĩithi metĩkagĩra wĩra wa kũrĩithia mũigana mũna wa mahiũ, maandĩkĩtwo kũringana na mĩaka yamo, na kana nĩ ndũrũme kana mĩatĩ. Thutha wa mwaka ũmwe, mwene mahiũ macio aamũkagĩra indo ta guoya wa ng’ondu, indo iria ithondekagwo kuuma harĩ iria, mahiũ marĩa maciarĩtwo ihinda-inĩ rĩu, na indo ingĩ kũringa na ũrĩa maiguithanĩirie. Hangĩonekire indo makĩria, cianengagĩrũo mũrĩithi.

Kuongerereka kwa mahiũ kwaringanaga na mũigana wa mĩatĩ ĩrĩa mũrĩithi ũcio aanengeragwo. Harĩ mĩatĩ igana rĩmwe ĩrĩa aaneagwo, agĩrĩirũo gũcokeria mwene ĩrĩ na tũgondu 80. Hathara ĩrĩa ĩngĩonekire yarĩhagwo nĩ mũrĩithi ũcio. Kwoguo nĩ aarĩ na ũndũ wa gũtũma erutanĩrie kũrũmbũiya mahiũ marĩa eehokeirũo arĩithagie.