Keti kele ti mambu ya bo me sengumunaka yina ke ndimisa mambu yina Biblia ke tubaka? Na 2014, disolo mosi yina basikaka na zulunalu mosi (Biblical Archaeology Review) tubilaka ngiufula yai: “Bantu ikwa yina bazina na bo kele na Biblia ya Kiebreo, bima yina bo me sengumunaka me monisaka nde bo vandaka bantu ya kieleka?” Bo pesaka mvutu yai: “Kiteso ya 50!” Muntu mosi yina disolo ya zulunalu yina tangaka ve zina na yandi kele Tatenai. Yandi vandaka nani? Bika beto tadila kisalu na yandi ya nkufi yina Biblia ke tubila.

Yeruzalemi vandaka ntete na kati ya Kimfumu ya nene ya Persia. Mbanza yai vandaka na kitini yina bantu ya Persia vandaka kubinga Simu ya Nzadi, disongidila, na westi ya Efrate. Na nima ya kununga Babilonia, bantu ya Persia basisaka Bayuda yina vandaka na kimpika mpi pesaka bo nswa ya kutunga diaka tempelo ya Yehowa na Yeruzalemi. (Esdrasi 1:1-4) Kansi, bambeni ya Bayuda telaminaka kisalu yina mpi bo sadilaka yo bonso kikuma sambu na kufunda Bayuda nde bo ke kolama na kimfumu ya Persia. (Esdrasi 4:4-16) Na nsungi ya luyalu ya Dariusi I (522-486 N.T.B.), mfumu mosi ya Persia, zina na yandi Tatenai salaka bansosa na diambu yai. Biblia ke binga yandi “mfumu ya mbanza ya ntoto yina kele na Simu ya Nzadi.”—Esdrasi 5:3-7.

Bo me monaka bitini ya matadi mingi ya cunéiforme yina kele ti zina ya Tatenai na bima ya ntama ya dibuta mosi. Kitini mosi ya matadi yina ke wakanisa muntu mosi ya dibuta yai ti muntu mosi yina Biblia ke tubilaka kele mukanda mosi ya kundima kufuta mfuka yina bo sonikaka na mvula ya 20 ya luyalu ya Dariusi I, na 502 na ntwala ya ntangu na beto. Yo ke tubila muntu mosi yina vandaka pana ntangu bo sonikaka mukanda yina mpi bo ke binga yandi nsadi ya “Tatanu, mfumu ya mbanza ya Simu ya Nzadi”—kele kaka Tatenai yina bo ke tubila na Biblia na mukanda ya Esdrasi.

Inki vandaka mukumba ya muntu yai? Na 535 N.T.B., Sirusi ya Nene kabisaka luyalu na yandi na ba provense, ebuna zina ya provense mosi vandaka Babilone mpi Simu ya Nzadi. Na nima bo kabisaka provense yina na bitini zole, mpi bo vandaka kubinga kitini mosi Simu ya Nzadi. Coele-Siria, Fenisia, Samaria, mpi Yuda mpi ziku bo vandaka kuyala yo katuka na Damasi. Tatenai yalaka provense yai katuka na 520 tii na 502 N.T.B.

Na nima ya kukwenda na Yeruzalemi sambu na kuzikisa mambu ya kukolama yina bo fundilaka Bayuda, Tatenai tindilaka Dariusi rapore nde Bayuda ke tuba nde Sirusi muntu pesaka bo nswa ya kutunga diaka tempelo ya Yehowa. Bansosa ya bo salaka na mikanda ya ntama yina vandaka na nzo ya ntotila ndimisaka diambu yina. (Esdrasi 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Yo yina, bo songaka Tatenai na kukanga bo ve nzila mpi yandi lemfukaka.—Esdrasi 6:6, 7, 13.

Na kutuba ya masonga, “Tatenai mfumu ya mbanza ya ntoto yina kele na Simu ya Nzadi” me salaka ve diambu mosi ya mfunu yina bantu lenda yibuka. Kansi simba nde, ntangu Masonuku ke tubilaka yandi, yo ke sadilaka titre na yandi ya mbote. Kieleka yai ke pesa beto diaka nzikisa ya nkaka yina ke wakana ti bima yina bo zwaka na nsi ya ntoto ya ke monisa nde Biblia kele mukanda ya sikisiki na yina me tala mambu ya ntama.