BAIBILI A TE BUKA YE SAINSI, NGONO I NA DZINDEBELEKO DZA KA LEBEGWA MBELI KWAZO NE CHIBAKA CHE KU SHINGIKALA KWADZO. BONA ZWILAKIDZILO ZWI SI ZWINGAPANI.

A lubumbo gu na pa gwa ka tangisa?

Be sainsi be kutanga ba ka tongo be be duma kwazo kuti dabilo ndi a. Ngwenu bunji gwabo go duma kuti lubumbo gu na pa gwa ka tangisa. Baibili ya ka leba i jalo ntolo ne zila i no hwikala.​—Genesise 1:1.

Shango ya ka bumbika chini?

Mu zwibaka zwa ntolo, bathu banjinji ba ka be be kumbula kuti shango i chiphathaphatha. Mu century ye bu 5 B.C.E., be sainsi be Giriki ba ka ti shango i no lingika i li mpoteleko. Ngono shule kwazo kwa ichecho​—mu century ye bu 8 B.C.E.​—nkwali we Baibili Izaya wa ka leba nekwe “mpoteleko we shango,” [“denga le shango,”] e shingisa dama kakale li nga na li ka dwa “mpoteleko.”​—Izaya 40:22.

A zwithu zwi kudzimu zo bola?

Aristotle, Ngiriki we dze sainsi, mu century ye bu 4 B.C.E., wa ka diya kuti bola ko shingikala mu shango koga, ngono zwithu zwi kudzimu ha zwi nga ke zwi ka shanduka kene bola. Ngono nkumbulo iwoyu wa ka amuchigwa mu dzi century dzinjinji. Ngono mu century ye bu 19, be sainsi ba ka simulula nkumbulo we entropy. I no leba kuti zwithu zose, i nga na i li kudzimu kene mu shango, zo lingika zwi bola. Nngwe we be sainsi wa ka batsha mu concept iyeyi, Lord Kelvin, wa ka elanjele chi no lebgwa ne Baibili nekwe kudzimu ne shango: “Zowo shakala se tjiambalo.” (Pisalema 102:25, 26) Kelvin wa ka be e duma, se kwa Baibili i no diya, kuti Ndzimu u nga na a ka shalula kuti ku bola kwa ka jalo ku si chinye mbumbo Iye.​—Nreri 1:4.

Ini cha ka bata dziplanete dzi nonga shango yedu?

Aristotle wa ka diya kuti zwithu zose zwi kudzimu zwa ka zhaliligwa mu mpoteleko we dzi crystalline, chingwe ne chingwe chi li pejo ne chi no chi tobela, shango ili iyo i pakati chose. Ne century ye bu 18 C.E., be sainsi ba ka be be amuchila nkumbulu we kuti nyenyedzi ne dziplanete dzi ngana dzi kabe dzi sa ka lembeleka mu chingwe. Ngono mu buka ya Jobe, ye century ye bu 15 B.C.E., to bala kuti Mbumbi wa “ka lembeledza shango mu phepo ku sina tjimwe.”​—Jobe 26:7.

BAIBILI, NENGUBA ISI BUKA YE NDAPO I NA MILAYONTEWO I NO LAKIDZA LIZIBO GU PEZHUGWI GWE MAMUKO.

Ku dusa ba no gwala mu bathu.

Nlawo wa Mushe wa ka u lakidza kuti bathu ba no gwala bugwele gwe mapele ba thubukanyiwe ne bangwe. Dzingan’ga dze ipatela dza ka zwidiya ku shingisa nlayontewo iwoyo, ha ku sina ku wa magwele a no digwana mo makole a pakati ngono na ngwenu u cha shinga.​—Lifitiko, ndima 13 ne 14.

Ku ngula ha wa bata itumbu.

Ku noti ku bupelo gwe century ye bu 19, dzingan’ga dze ipatela dza ka dzi shingidzana ne zwitumbu dzi bo dzi dwilila dzi shingidzana ne bagwele​—dzi sa ngula maboko adzo. Ichecho cha ka thama kuti bathu banjinji ba fe. Ne kwa ka jalo, nlawo wa Mushe wa kabe u leba kuti nngwe ne nngwe u no bata nthu wa kafa, wa ka temapala. Dumbu wa ka buya u ka laula kuti vula i shingisiwe mu mizano ye ku chenapadza mu khani dza ka jali. Zwieto izwezwe zwa ka zwi thamiwa zwe budumili, kakale zwa ka be zwi na batsho mu mamuko.​—Palo 19:11, 19.

Lashiwa kwe shambgwa.

Gole ne gole, bana ba no pinda gaswa le milioni ba no bulawa ne ntungwana, be thamiwa ne kuti ba amana ne shambgwa ye bathu i si nga lashiwe zubuyanana. Nlawo wa Mushe wa ka be u ti shambgwa ye bathu yaka fanila vukidziwa, i lashigwe kule kule ne bugalo gwe bathu.​—Ditironomi 23:13.

Chibaka che ku thumbisiwa.

Nlawo we Ndzimu wa ka be u leba kuti ngwana we chisana wa ka fanila thumbisiwa mu zhuba le bu 8 le buchilo. (Lifitiko 12:3) Mu bana ba cha dwa pa zwagwa, ko dumiwa kuti bukhoni gwe ku misa ku bizha kwe malopa, ko shinga zubuyanana ne buzhalo shule kwe viki ye kutanga. Mu misi ye Baibili, ha lizibo gwe ku lapa gwa ka nginilila gu sa thu gu ka be yapo, ku ma ku dzina viki ye kutanga i pinda ku sa thu ku ka thumbisiwa ya ka be ili buchenjedu gu no bakilila.

Chino batshanya pakati kwe mamuko e mazwiwo ne mamuko e mbili.

Bashakisisi be ndapo ne be sainsi ba kati kube ne mazwiwo a ka lulwama a nonga shatha, thembo, boka, ne duma ku zwibatigwa ku na batsho nngwe ya ka lulwama ye mamuko. Baibili ikati: “Moyo wa ka shatha nti u no podza, koga moyo wa ka puna u no tema mafupa.”​—Zwiani 17:22.