WAKYUMWA ũmwe kwakya mwambĩĩonĩ wa myaka ya 1520, ekali ma taoni yĩtawa Meaux, ĩla yĩ vakuvĩ na Paris, mayaaĩkĩĩa ũndũ ũla meewie ĩkanisanĩ. Meewie Mavuku ma Ũvoo Mũseo masomwa na kĩthyomo kyoo kya French vandũ va Kĩlatinĩ kĩla matwĩe mew’aa!

Mũndũ ũla wambĩĩisye wĩa ũsu eetawa Jacques Lefèvre d’Étaples, (Kĩlatinĩ nĩ, Jacobus Faber Stapulensis), na aandĩkĩie mũnyanyae amwĩĩte atĩĩ: “Ndwĩsa kũĩkĩĩa ũndũ Ngai ũtetheesye [andũ] ma kĩlasi kya nthĩ kuma kũndũ kwĩ kĩvathũkany’o makwate Ndeto yake.”

Ĩvindanĩ yĩu, Ĩkanisa ya Katholeki na asomi angĩ ma Mbivilia ala maĩ Paris mayendaa andũ masome Mbivilia na kĩthyomo kyoo. Kwoou, nĩ kyaũ kyatumie Lefèvre aalyũla Mbivilia kwa kĩthyomo kya French? Na eekie ata nĩ kana atetheesye andũ ma kĩlasi kya nthĩ maelewe Ndeto ya Ngai?

Lefèvre atanambĩĩa wĩa wa kũalyũla Mbivilia, nĩwaĩ eeyumisye atũngĩĩe momanyĩsyo ma andũ ma tene vamwe na momanyĩsyo ma ndĩni kwosana na ũndũ kwaandĩkĩtwe mavukunĩ ma tene. Nĩwamanyie kana ve kũndũ maandĩko ma Mbivilia ma tene maĩ mavĩndũiwe nũndũ wa mavĩtyo ala meekĩtwe nĩ aalyũli. Nĩ kana akwate ũw’o ũla waĩ maandĩkonĩ ma Mbivilia ma tene, nĩwambĩĩie kwĩmanyĩsya kwa ũliku Mbivilia ya Kĩlatinĩ ĩla yatũmĩawa nĩ Ĩkanisa ya Katholeki yĩtawa Vulgate.

Kĩthito kyake kya kwĩmanyĩsya Mbivilia kyatumie amanya kana “kwĩmanyĩsya ũw’o wa Ngai kwĩ kw’oka nĩkũetae . . . ũtanu mwingĩ mũno.” Kwoou, Lefèvre nĩwaekie kwĩka ũkunĩkĩli amanye kũla momanyĩsyo ma andũ maumie na eeyumya vyũ wĩanĩ wa kũalyũla Mbivilia.

Mwaka wa 1509, Lefèvre nĩwaumisye ĩvuku yaeleetye mavuku atano ma Savuli * ala maandĩkĩtwe kwa Kĩlatinĩ, na nĩwaumisye ĩvuku yĩla weekĩte moalyũku ya Vulgate. Kĩvathũkany’o na asomi aingĩ ma ndĩni ma ĩvinda yĩu, nĩweeyumĩtye kũelesya Mbivilia kwa nzĩa ĩkũeleeka nesa. Nzĩa yake ya kũelesya Maandĩko nĩyatetheeisye asomi angĩ ma Mbivilia na andũ angĩ ala maetie moalyũku nthĩnĩ wa ĩkanisa.—Sisya ĩsandũkũ “ Ũndũ Martin Luther Watetheeiw’e Nĩ Wĩa wa Lefèvre.”

Nũndũ Lefèvre asyaiwe e Mũkatholeki, nĩweesĩ nesa kana nĩ kenda momanyĩsyo ma ĩkanisa ala maĩle matũngĩĩwe, no nginya andũ ma kĩlasi kya nthĩ makamanyĩw’a Maandĩko matheu ũndũ vaĩle. Ĩndĩ andũ asu mesaa kũtetheka ata nĩ Maandĩko matheu, na ĩvinda yĩu Maandĩko maingĩ makwatĩkanaa kwa Kĩlatinĩ?

Nũndũ Lefèvre nĩwendete Ndeto ya Ngai mũno, nĩwatw’ĩte kũĩkĩĩthya kana andũ aingĩ nĩmamĩkwata. Na nĩ kana mũvango ũsu wake wĩanĩe, Mwei wa 6, 1523, nĩwatumbĩthisye tũvuku twĩlĩ tũnini twaĩ tũtonya kwĩanĩa mũvukonĩ wa ĩkoti twa Mavuku ma Ũvoo Mũseo kwa kĩthyomo kya French. Tũvuku tũu twathooaw’a nusu ya mbesa ila mũndũ watũmĩaa  kũthooa Mbivilia, na ũu nĩwatumie andũ aingĩ ma kĩlasi kya nthĩ methĩwa na Mbivilia.

Andũ aingĩ maĩ na mea ma kũsoma ndeto sya Yesũ na kĩthyomo kyoo, na nĩkyo kĩtumi mathooie tũvuku twa mbee 1,200 twathela ĩtina wa myei mĩvũthũ. Ũndũ ũsu woonanisye kana andũ ma kĩlasi kya nthĩ nĩmatanie ĩla Mbivilia ĩsu yaumiw’e.

Nthĩnĩ wa ndeto sya kwambĩĩa sya mavuku asu ana ma Ũvoo Mũseo, Lefèvre nĩwaeleisye kana aalyũlĩte Maandĩko asu kwa kĩthyomo kya French nĩ kana “andũ ma kĩlasi kya nthĩ” ala mookaa ĩkanisanĩ “methĩwe mesĩ nesa ũw’o wa Mbivilia o ta ala meethĩawa nayo kwa Kĩlatinĩ.” Nĩkĩ Lefèvre waĩ na wendi mwingĩ wa kũtetheesya andũ ma kĩlasi kya nthĩ memanyĩsye momanyĩsyo ma w’o ma Mbivilia?

Lefèvre nĩweesĩ nesa ũndũ momanyĩsyo na mĩao ya andũ yaanangĩte Kanisa wa Katholeki. (Maliko 7:7; Akolosai 2:8) Na nĩweesĩ nesa ki kana ĩvinda yaĩ yĩnavika Ũvoo Mũseo “ũtavanw’e ũndũ vaĩle ĩũlũ wa nthĩ yonthe, na nĩ kana andũ maeke kwaw’a nĩ momanyĩsyo na mĩao ya andũ.”

O na ĩngĩ, Lefèvre nĩwaendeeie kũvuany’a ate kũkĩa mawoni mathũku ma andũ ala matendaa Mbivilia ĩyĩalyũlwa kwa kĩthyomo kya French. Ayĩelesya ĩũlũ wa wangangany’o ũla andũ asu maĩ naw’o aisye atĩĩ: “Makamanyĩsya [andũ] ata kũkwataa mĩao yonthe ĩla Yesũ Klĩsto weeyĩaĩie [Aklĩsto] ethĩwa maikwenda andũ ma kĩlasi kya nthĩ maisoma Ũvoo Mũseo wa Ngai kwa kĩthyomo kyoo?”—Alomi 10:14.

Kwoou ti ũndũ wa kũsengy’a kũmanya kana asomi ma Mbivilia ala maĩ University of Paris, ĩla  yeetawa Sorbonne, nĩmendaa kũmũvindĩthya Lefèvre vyũ. Mwei wa 8, 1523, asomi asu nĩmaleanile na kũalyũla Mbivilia na kũandĩka mavuku maeleetye ĩũlũ wa Maandĩko matheu, nũndũ maasya kana kwĩka ũu “nĩkũkwananga Ĩkanisa.” Takethĩwa mũsumbĩ wa France ũla weetawa King Francis I, ndaalikĩlĩĩla ũndũ ũsu, Lefèvre ethĩwa asilĩilwe ta mũlei.

Lefèvre ndaaĩtĩkĩlya ngananĩo ĩũlũ wa wĩa wake imũsiĩĩe kũalyũla Mbivilia. Mwaka wa 1524, ĩtina wa kũmina kũalyũla Maandĩko ma Kĩkiliki (Ũtianĩo Mweũ), Lefèvre nĩwaumisye ĩvuku ya Savuli kwa kĩthyomo kya French nĩ kana Aklĩsto methĩwe matonya kũmũvoya Ngai “kuma ngoonĩ na me na kĩthito kingĩ.”

Asomi ma Mbivilia ala maĩ Sorbonne nĩmoosie ĩtambya ya mĩtũkĩ kũsoma mavuku ala Lefèvre waalyũlĩte, o na kau maisoma mayaĩ na kĩeleelo kĩseo. Ĩtina wa ĩvinda ĩkuvĩ, nĩmaumisye mwĩao andũ maikasome Maandĩko ma Kĩkiliki ala maalyũlĩtwe nĩ Lefèvre, na nĩmaleanile na mavuku angĩ ala waandĩkĩte mayasya kana mavuku asu “makwataa mbau momanyĩsyo ma Luther.” Ĩla asomi asu meeie Lefèvre aĩkĩĩthye kana mawoni make nĩ ma w’o, avangie “kũkilya” na atoloka athi Strasbourg. E kũu nĩwaendeeie kũalyũla Mbivilia. O na kau andũ amwe masũanĩaa kana Lefèvre athamie nũndũ wa wia, we aĩkĩaa kana ũndũ ũla wa ũĩ ũtonya kwĩka nĩ kũema kũkananĩa na andũ ala matoonaa ũw’o wa Mbivilia ta ‘lũlũ.’—Mathayo 7:6.

Vakuvĩ mwaka ũmwe ĩtina wa athama, ũla mũsumbĩ weetawa King Francis I nĩwamũnyuvie Lefèvre ethĩwe e mwalimũ wa kamwana kake kala keetawa Charles kaĩ na myaka ĩna. Wĩa ũsu Lefèvre wanengiwe nĩwatumie ethĩwa na ĩvinda yingĩ ya kũmina wĩa wake wa kũalyũla Mbivilia. Mwakanĩ wa 1530, Emperor Charles V * nĩwaumisye mwĩao Mbivilia nima ĩla Lefèvre waalyũlĩte ĩtumbĩthĩw’e taoninĩ yĩtawa Antwerp.

Thayũnĩ wake w’onthe, Lefèvre eekwatasya kana ĩkanisa yĩkatia momanyĩsyo ma andũ na yĩisyokea momanyĩsyo ma w’o ala me Maandĩkonĩ. Nĩwaĩkĩĩe vyũ kana “kĩla Mũklĩsto e na ũthasyo, na kĩanda kya kũsoma na kwĩmanyĩsya Mbivilia e we mwene.” Kĩu nĩkyo kĩtumi waĩ na kĩthito kingĩ kya kũĩkĩĩthya kana kĩla mũndũ e na Mbivilia. O na kau wendi wake wa kwona ĩkanisa ĩyĩka moalyũku ala maĩle ndwaaĩanĩa, vaiĩ mũndũ wĩsa kũlea kana Lefèvre nĩwatetheeisye andũ ma kĩlasi kya nthĩ mamanya Ndeto ya Ngai. ▪