We Nĩwĩsĩ?
Nĩ kyaũ kyakwatie ndũa ya Nineva ĩtina wa ĩvinda ya Yona?
KĨSESE kya Indaneti kya The British Museum kyaisye kana ta mwaka wa 670 mbee wa Klĩsto, Asuli nĩyatw’ĩkie ũsumbĩ ũla mũnene vyũ ĩũlũ wa nthĩ, na “waumĩte Cyprus, ĩla yĩ ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa nginya Iran, ĩla yĩ wumĩlonĩ wa syũa, na kwa ĩvinda, ũsumbĩ ũsu nĩwaendete nginya Egypt.” Ndũa nene ya ũsumbĩ ũsu yeetawa Nineva, na nĩyo yaĩ nene vyũ ĩũlũ wa nthĩ. Yaĩ na mĩũnda myanake ya malaa, nyũmba mbanake sya asumbĩ, na nyũmba nene sya mavuku. Movano ala meethĩiwe mavanĩĩwe ngũtanĩ ila syĩ ndũanĩ ĩsu monanĩtye kana Mũsumbĩ Ashurbanipal eeyĩtaa “mũsumbĩ wa nthĩ,” o ta asumbĩ ala angĩ ma Asuli. Ĩvindanĩ yake, vai mũndũ waĩ asũanĩa kana Asuli na ndũa yayo ya Nineva no ĩsindwe.
Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Asuli nĩw’o wasumbĩkĩte kĩsio kĩla kĩnene ĩvinda yĩu
Ĩndĩ yĩla ũsumbĩ ũsu waĩ na vinya vyũ, mwathani Nzevania athanie kana Yeova ‘akaananga Asuli, na akatw’ĩkĩthya Nineva ĩanzo, na nyũmũ ta weũ.’ Nake mwathani Naumu athanie: “Tavai vetha, tavai thaavu. . . . [Ndũa ĩsu] ndĩ na kĩndũ, na nĩ nthei, na mbanange . . . Na kũkeethĩwa, atĩ onthe ala meũkũsisya makakĩa na kuma vala ũĩ, na kwasya, Nĩveva nĩyanangĩtwe.” (Nzev. 2:13; Nau. 2:9, 10; 3:7) No kwĩthĩwa mawathani asu matumie andũ mekũlya-ĩ, ‘Kwa w’o ũndũ ũsu no wĩkĩke? W’o ũsumbĩ wa Asuli wĩany’a vinya ũu no ũsindwe?’ Kĩu kyoonekaa kĩtatonyeka.
Nineva yatiiwe ĩilye ĩanzo na yĩ nthei!
Ĩndĩ Asuli nĩyasindiwe! Twangĩe mwaka wa 600 mbee wa Klĩsto, nĩyasindiwe nĩ Ambaviloni na Ametia. Mũthya, Nineva nĩyatiiwe yĩ nthei na yoola vyũ! Kwosana na ĩvuku yĩmwe ya The Metropolitan Museum of Art, ĩla yĩ New York, ĩtina wa myaka mingĩ, “ndũa ĩsu nĩyathelile vyũ na andũ mamanyie ĩũlũ [wayo] mamĩsoma Mbivilianĩ.” Ũvoo wĩ kĩsesenĩ kya Indaneti kya Biblical Archaeology Society waĩtye kana kũvikĩĩa mwambĩĩonĩ wa myaka ya 1800, “vai mũndũ weesĩ nesa kana ndũa ĩsu nene ya Asuli yaĩ kw’o.” Ĩndĩ 1845, ũmwe wa ala menzaa syĩndũ sya tene weetawa Austen Henry Layard nĩwambĩĩie kwĩnza vala ndũa ya Nĩveva yaĩ. Kĩla wakwatie, kyaĩkĩĩthisye kana Nĩveva yaĩ ndũa nene mũno.
Kũmanya kana mawathani ala makonetye Nineva nĩmeanĩie nesa vyũ, kũtũĩkĩĩthasya kana kĩla Mbivilia yathanie ĩũlũ wa kwanangwa kwa silikalĩ nene sya ũmũnthĩ, kĩkeanĩa vyũ.—Nda. 2:44; Ũvu. 19:15, 19-21.
