•  Etẹ go wẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ ganjẹ nado yọnẹn dọ whedudu de ma sọgbe to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ?

•  Dile etlẹ yindọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ dù owhe delẹ, be yé gbẹ́ nọ dohia dọ yé yiwanna hẹnnumẹ yetọn lẹ ya?

•  Be Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ gbẹ́ na mẹdevo lẹ ma nado dù owhe delẹ wẹ ya?

 Whẹpo Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ do nọ magbe dọ e sọgbe dọ yé ni dù owhe tangan de kavi lala, yé nọ dindona to Biblu mẹ whẹ́. E họnwun dọ owhe po hùnwhẹ whedudu tọn delẹ po jẹagọdo nuplọnmẹ Biblu tọn lẹ. Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ gbẹ́ nado doalọ to hùnwhẹ he ma sọgbe lẹ mẹ. Na nuhe dù owhe devo lẹ, Kunnudetọ dopodopo wẹ nọ basi nudide etọn titi bo nọ dovivẹnu “nado hẹn ayihadawhẹnamẹnu wiwe de go to Jiwheyẹwhe po gbẹtọ po nukọn.”—Owalọ lẹ 24:16.

 Nado yọnẹn eyin vlavo yé gán dù owhe de kavi lala, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ kàn kanbiọ he bọdego ehelẹ nkọ sè yede. a

•   Be owhe lọ sinai do nuplọnmẹ he ma wá sọn Owe-wiwe mẹ lẹ ji wẹ ya?

   Nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn: “‘Mì tọ́n sọn ṣẹnṣẹn yetọn bo klan mìde dovo,’ wẹ Jehovah dọ, ‘mì sọ doalọ onú mawé go ba blo.’”—2 Kọlintinu lẹ 6:15-17.

   Nado klan yede dovo mlẹnmlẹn sọn nuplọnmẹ he yin hinhẹnflu to gbigbọmẹ-liho kavi he jẹagọdo nue Biblu dọ lẹ mẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ doalọ to hùnwhẹ he bẹ nuhe bọdego ehelẹ hẹn lẹ mẹ:

   Hùnwhẹ he sinai do yise tintindo to yẹwhe devo lẹ mẹ po sinsẹ̀n-bibasi hlan yé po ji. Jesu dọmọ: “‘Jehovah Jiwheyẹwhe towe wẹ hiẹ dona nọ sẹ̀n, podọ ewọ kẹdẹ wẹ hiẹ dona nọ wà sinsẹ̀nzọn wiwe hlan.’” (Matiu 4:10) Sọgbe hẹ avase Jesu tọn enẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ dù owhe Noẹli tọn, Paaki tọn, kavi owhe 1^er mai tọn, na hùnwhẹ ehelẹ wá sọn sinsẹ̀n-bibasi na yẹwhe lalo lẹ mẹ bo ma sinai do sinsẹ̀n-bibasi na Jehovah ji. Gbọnvona enẹ, Kunnudetọ lẹ ma nọ doalọ to hùnwhẹ whedudu tọn taidi dehe bọdego ehelẹ mẹ:

  •  Hùnwhẹ Kwanzaa tọn. Yinkọ lọ Kwanzaa “wá sọn hodidọ Swahili-gbè tọn lọ matunda ya kwanza mẹ, he zẹẹmẹdo ‘sinsẹ́n tintan lẹ,’ podọ [ehe] dlẹnalọdo fie whedudu lọ bẹsọn, yèdọ sọn hùnwhẹ jibẹwawhé tọn tintan he wá aimẹ to whenuho Aflika tọn mẹ lẹ ji.” (Sọgbe hẹ owe lọ Encyclopedia of Black Studies) Dile mẹdelẹ tlẹ nọ mọdọ Kwanzaa ma yin hùnwhẹ sinsẹ̀n-bibasi tọn de, owe de (Encyclopedia of African Religion) yí whedudu ehe jlẹdo hùnwhẹ Aflika gbéji tọn de go, he whenu yè nọ yí sinsẹ́n tintan he yè bẹ sọn glemẹ lẹ “do sanvọ́ hlan yẹwhe lẹ po tọgbo lẹ po nado dopẹna yé.” Owe lọ yidogọ dọmọ: “Linlẹn dopolọ mẹ wẹ Kwanzaa he yin hùnwhẹ Aflikanu he yè ji do Amelika lẹ tọn de yin didoai te, yèdọ nado dopẹ́ bosọ do pinpẹn-nutọn hia na dona he tọgbo lẹ kọndo yé ji bo na yé ogbẹ̀.”

  •  Owhe He Nọ Yin Dùdù to Gblagbla Septembre po Octobre po Tọn Mẹ. Hùnwhẹ ehe nọ yin bibasi “nado gbògbéna yẹwhe-yọnnu he nọtena osun-whlé.” (Sọgbe hẹ owe lọ Holidays, Festivals, and Celebrations of the World Dictionary) E nọ bẹ nuwiwa hùnsinsẹ̀n tọn de hẹn he whenu “yọnnu he to ohọ̀ lọ mẹ lẹ dona jẹklo to yẹwhe-yọnnu lọ nukọn” te.—Sọgbe hẹ owe lọ Religions of the World—A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices.

  •  Hùnwhẹ Nauruz (kavi Nowruz) tọn. “Sinsẹ̀n he nọ yin Zoroastrisme mẹ wẹ aṣa dowhenu tọn hugan hùnwhẹ ehe tọn delẹ wá sọn, bo nọ dohiagona dopo to azán wiwe hugan sunzanhiawe hoho tọn sinsẹ̀n enẹ tọn lẹ mẹ. . . . . Na taun tọn, nuyise lọ wẹ yindọ to osun fifá tọn lẹ mẹ, Gbigbọ Avivọ-Whenu Tọn nọ dọ̀n Gbigbọ Whèmẹ Tọn he nọ yin yiylọdọ [Rapithwin] yì doglọ pete, bọ kọlilẹwa etọn nọ yin wheduzan hùnwhẹ Nowruz tọn he nọ wá aimẹ to whèmẹ sọgbe hẹ aṣa sinsẹ̀n Zoroastrisme tọn.” (Sọgbe hẹ United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.)

  •  Hùnwhẹ Shab-e Yalda tọn. Owe de dohia dọ hùnwhẹ ehe he nọ yin bibasi to ojlẹ avivọ-whenu tọn he mẹ hinhọ́n okle tọn ma nọ dẹn-to-aimẹ te “do kanṣiṣa tlọlọ hẹ sinsẹ̀n-bibasi na Mithra,” he yin yẹwhe hinhọ́n tọn. (Sọgbe hẹ owe lọ Sufism in the Secret History of Persia). Linlin delẹ sọ dohia dọ hùnwhẹ ehe do kanṣiṣa hẹ sinsẹ̀n-bibasi na yẹwhe osun tọn to Lomunu po Glẹkinu lẹ po dè. b

  •  Hùnwhẹ Pẹdido Tọn. Dile e yindo na whedudu Kwanzaa tọn, hùnwhẹ ehe lọsu wá sọn hùnwhẹ jibẹwawhé tọn hohowhenu tọn mẹ he nọ yin bibasi nado doyẹyigona yẹwhe voovo lẹ. To nukọn mẹ, “aṣa hohowhenu tọn he gbayipe enẹlẹ wá lẹzun nuwiwa he yin alọkẹyi to ṣọṣi Klistiani tọn lẹ mẹ.”—Sọgbe hẹ owe lọ A Great and Godly Adventure—The Pilgrims and the Myth of the First Thanksgiving.

   Whedudu he sinai do otàngblo kavi nuyise tadagbe tọn ji lẹ. Biblu dọ dọ mẹhe “nọ tẹ́ tafo na yẹwhe Tadagbe tọn” lẹ “tin to mẹhe gbẹkọ Jehovah go lẹ mẹ.” (Isaia 65:11) Enẹwutu wẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ doalọ to whedudu he bọdego lẹ mẹ:

  •  Ivan Kupala. Owe lọ The A to Z of Belarus basi zẹẹmẹ dọ, “Mẹsusu yise dọ to wheduzan [Ivan Kupala] tọn gbè, huhlọn he dablu kavi magiki tọn lẹ nọ tọ́njẹgbonu to jọwamọ-liho, bọ mẹhe yin adọgbotọ kavi do tadagbe lẹ nọ penugo nado mọ huhlọn mọnkọ lẹ yí. To dowhenu, hùnwhẹ kosi lẹ tọn de wẹ, he nọ wá aimẹ to ojlẹ alunlun tọn he mẹ hinhọ́n okle tọn nọ dẹn-to-aimẹ te hugan. Ṣigba, owe de basi zẹẹmẹ dọ whenue kosi lẹ kẹalọyi sinsẹ̀n Klistiani tọn godo, “whedudu [Ivan Kupala] tọn wá ṣakadopọ hẹ hùnwhẹ [“azán wiwe” Johanu Baptizitọ tọn] he Ṣọṣi lọ nọ dù.” (Sọgbe hẹ owe lọ Encyclopedia of Contemporary Russian Culture)

  •  Whedudu Nouvel An lunaire tọn (Hùnwhẹ Owhe yọyọ Tọn Chine-nu kavi Corée-nu lẹ tọn). “To azán he nọ yin pinpọnhlan di ojlẹ vonọtaun hugan owhe lọ tọn enẹ gbè, nuhe nọ duahunmẹna hagbẹ whẹndo tọn lẹ, họntọn lẹ po hẹnnumẹ lẹ po wẹ nado tẹnpọn bo do tadagbe to owhe lọ mẹ, nado hò mlan yẹwhe lẹ po gbigbọ lẹ po, podọ nado hodẹ̀ bo biọ dọ owhe he mẹ yé jlo na biọ lọ ni yin ‘whèsi’ na ode awetọ.” (Sọgbe hẹ owe lọ Mooncakes and Hungry Ghosts—Festivals of China) To aliho dopolọ mẹ, hùnwhẹ Owhe Yọyọ tọn Corée-nu lẹ tọn “nọ bẹ nuyiwa delẹ hẹn taidi sinsẹ̀n-bibasi na tọgbo lẹ, nuwiwa aṣa tọn delẹ nado yàn gbigbọ ylankan lẹ bo biọ tadagbe do Owhe Yọyọ lọ ji, gọna fákinkan nado pọ́n nuhe Owhe Yọyọ lọ hẹn ja lẹ.”—Sọgbe hẹ owe lọ Encyclopedia of New Year’s Holidays Worldwide.

   Whedudu he sinai do linlẹn alindọn jọmaku tọn ji lẹ. Biblu dọ to aliho he họnwun mẹ dọ alindọn sọgan kú. (Ezekiẹli 18:4) Enẹwutu, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ dù owhe he nọ nọgodona linlẹn lọ dọ alindọn yin jọmaku lẹ, taidi dehe yin sislẹ to odò ehelẹ:

  •  Whezangbe Alindọn Lẹpo Tọn (kavi Azán Mẹkúkú lẹ Tọn). Sọgbe hẹ owe sinsẹ̀n Katoliki tọn lọ New Catholic Encyclopedia, azán ehe yin dide nado “nọ flin kavi doyẹyigona sinsẹ̀nvi nugbonọ he ko kú lẹpo.” “To ojlẹ nukunmahun Europe tọn mẹ (to nudi owhe 500 W.M jẹ nudi 1500 W.M. tọn gblamẹ) mẹsusu yise dọ alindọn he to lẹwezomẹ lẹ sọgan sọawuhia to gbenẹgbe taidi oyẹ̀ ylankan lẹ, azétọ lẹ, opàn lẹ po mọmọ po sọyi, bo gán tọ́n pé mẹhe hùwhẹ do yé to gbẹwhenu yetọn lẹ.”

  •  Hùnwhẹ Qingming Tọn (kavi Ch’ing Ming) po Hùnwhẹ Gbigbọ Kúvitọ lẹ Tọn po. Yè nọ bayi hùnwhẹ awe ehelẹ nado gbògbéna tọgbo lẹ wẹ. To whedudu Ch’ing Ming tọn whenu, owe de dọ dọ “núdùdù, núnùnù, gọna akuẹ wemanọ lẹ nọ yin mimẹ̀ po linlẹn lọ po dọ oṣiọ lẹ ma na jẹdò dùdù po nùnù po tọn gọna akuẹ he yé na zan.” Owe lọ sọ yidogọ dọ, “to Hùnwhẹ Gbigbọ Kúvitọ lẹ Tọn lọ whenu, titengbe to ozán he mẹ osun dì to gigọ́ mẹ te, [mẹhe nọ dù hùnwhẹ enẹlẹ yise dọ] gbigbọ oṣiọ lẹ tọn nọ kọnawudopọ hẹ mẹhe togbẹ̀ lẹ taun to gbenẹgbe hugan ozán devo depope, bọ enẹwutu e yin nujọnu nado wà nulẹpo do miọnhomẹna oṣiọ lẹ bosọ gbògbéna tọgbo lẹ.”—Sọgbe hẹ owe lọ Celebrating Life Customs Around the World—From Baby Showers to Funerals.

  •  Hùnwhẹ Chuseok Tọn. Owe de dohia dọ hùnwhẹ whedudu tọn ehe nọ bẹ “núdùdù po ovẹn po yíyí do sanvọ́ hlan oṣiọ lẹ” hẹn. Avọ́sinsan mọnkọ lẹ bibasi nọgodona “nuyise lọ dọ alindọn nọ zindonukọn nado to gbẹnọ to okú agbasa lọ tọn godo.”—Sọgbe hẹ owe lọ The Korean Tradition of Religion, Society, and Ethics.

   Hùnwhẹ whedudu tọn he do kanṣiṣa hẹ afinyọnnuwiwa lẹ. Biblu dọmọ: “Mẹdepope he yin dọṣẹdọtọ, mẹdepope he yin bojlẹtọ, mẹdepope he yin fákantọ, owọ́ntọ de, mẹdepope he yin aṣẹtúndomẹtọ, mẹdepope he nọ kannubiọ sọn afinyọnnọ de kavi mẹhe nọ mọnú namẹ de dè, kavi mẹdepope he nọ kannubiọ sọn oṣiọ lẹ dè . . . osùnú de wẹ . . . ehelẹ yin na Jehovah.” (Deutelonomi 18:10-12) Nado nọla mlẹnmlẹn na afinyọnnuwiwa wunmẹ depope—kakajẹ sunwhlẹvu-pinpọn ji (he yin wunmẹ dọṣẹdidọ tọn de)—Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ dù owhe Halloween tọn kavi whedudu devo he bọdego ehelẹ:

  •  Hùnwhẹ Owhe Yọyọ Cinghalais po Tamoul po Tọn. “Aṣa hùnsinsẹ̀n tọn hùnwhẹ ehe tọn lẹ . . . nọ bẹ mahẹ tintindo to nuwiwa delẹ mẹ to ojlẹ tangan he sunwhlẹvu-pọntọ lẹ dọ dọ ali dagbe na hùn namẹ te lẹ mẹ hẹn.”—Encyclopedia of Sri Lanka.

  •  Hùnwhẹ Songkran Tọn. Yinkọ hùnwhẹ Asie gbéji tọn ehe tọn “wá sọn hogbe Sanskrit-gbè tọn de mẹ . . . he zẹẹmẹdo ‘tẹnsisẹ’ kavi ‘diọdo,’ podọ [hùnwhẹ lọ] nọ dohiagona ojlẹ he mẹ owhè nọ sẹtẹn wá bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn he awusọhia etọn nọ di agbò de (bélier) tọn lọ ji.”—Sọgbe hẹ owe lọ Food, Feasts, and Faith—An Encyclopedia of Food Culture in World Religions.

   Hùnwhẹ sinsẹ̀n-bibasi tọn he yin nùdego to Osẹ́n Mose tọn mẹ lẹ, ehe avọ́sinsan Jesu tọn ko hẹn doalọte. Biblu dọmọ: “Klisti wẹ opodo Osẹ́n lọ tọn.” (Lomunu lẹ 10:4) Klistiani lẹ gbẹ́ nọ mọaleyi sọn nunọwhinnusẹ́n kavi anademẹ he Osẹ́n he Jiwheyẹwhe na akọta Islaeli hohowhenu tọn gbọn Mose gblamẹ lọ bẹhẹn lẹ mẹ. Ṣigba, Klistiani lẹ ma nọ basi hùnwhẹ he go Osẹ́n lọ donù lẹ, titengbe hùnwhẹ delẹ he lẹndai yetọn wẹ nado jlá ali do na Mẹsia he ja lọ, mẹhe Klistiani lẹ yise dọ e ko wá. Biblu dọmọ: “Oyẹ̀ nuhe ja lẹ tọn wẹ onú ehelẹ yin, ṣigba onú jọnun lọ yin Klisti tọn.” (Kolosinu lẹ 2:17) To whenuena e yindọ hùnwhẹ he go Osẹ́n lọ donù lẹ ko jẹ lẹndai yetọn kọ̀n, podọ na delẹ to hùnwhẹ enẹlẹ mẹ ko yin ṣiṣaka to egbehe po aṣa he jẹagọdo Owe-wiwe lẹ po wutu, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ doalọ to hùnwhẹ whedudu tọn mọnkọ lẹ mẹ, taidi:

  •  Hùnwhẹ Hanukkah Tọn. E nọ yin bibasi nado flin ojlẹ he mẹ tẹmpli Ju lẹ tọn he to Jelusalẹm yin vivọ́ klandowiwe te. Biblu ka dọ dọ Jesu ko lẹzun Yẹwhenọ Daho lọ to “gòhọ [kavi, tẹmpli] he klohugan bo yin pipé hugan he ma yin bibasi po alọ po lọ mẹ, enẹ wẹ, dehe ma yin nudida ehe tọn.” (Heblu lẹ 9:11) Klistiani lẹ yise dọ tẹmpli gbigbọmẹ tọn enẹ ko diọtẹnna tẹmpli jọnun he yin gbigbá do Jelusalẹm lọ.

  •  Hùnwhẹ Rosh Hashanah Tọn. Hùnwhẹ azán tintan owhe tọn to sunzanhiawe Ju lẹ tọn ji wẹ. To hohowhenu, e nọ bẹ avọ́nunina vonọtaun lẹ bibasi hlan Jiwheyẹwhe hẹn. (Sọha lẹ 29:1-6) Ṣigba, Biblu dohia dọ Jesu Klisti, yèdọ Mẹsia lọ ko “hẹn avọ́sinsan po avọ́nunina po nado doalọte,” ehe zọ́n bọ yé lẹzun ovọ́ to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ.—Daniẹli 9:26, 27.

•   Be owhe lọ do kanṣiṣa hẹ bẹwlu sinsẹ̀n tọn wẹ ya?

   Nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn: “Kọndopọ tẹwẹ yisenọ de tindo hẹ mayisenọ de? Podọ kọndopọ tẹwẹ tẹmpli Jiwheyẹwhe tọn tindo hẹ boṣiọ lẹ?”—2 Kọlintinu lẹ 6:15-17.

   Nugbo wẹ dọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ wà nulẹpo nado nọ jijọho mẹ hẹ kọmẹnu yetọn lẹ podọ nado na sisi jlọjẹ he mẹdopodopo tindo nado yise to nue jlo e mẹ, etomọṣo Kunnudetọ lẹ nọ dapana hùnwhẹ whedudu tọn he nọ hẹn bẹwlu sinsẹ̀n tọn wá lẹ to aliho he bọdego ehelẹ mẹ.

   Hùnwhẹ delẹ he nọ pagigona omẹ nukundeji sinsẹ̀n tọn de kavi nuwiwa pọmẹ tọn delẹ he tẹnmẹ mẹhe wá sọn sinsẹ̀n voovo mẹ lẹ nọ doalọ to aṣa sinsẹ̀n-bibasi tọn dopolọ mẹ te. Whenue Jiwheyẹwhe deanana akọta hohowhenu tọn etọn yì aigba yọyọ de ji, fie mẹhe nọ nọ̀ finẹ dai lẹ nọ doalọ to sinsẹ̀n-bibasi wunmẹ devo lẹ mẹ te, e dọna omẹ etọn lẹ dọmọ: “Hiẹ ma dona basi alẹnu de hẹ yé kavi hẹ yẹwhe yetọn lẹ. . . . Eyin hiẹ na sẹ̀n yẹwhe yetọn lẹ, e họnwun dọ ehe na yin omọ̀ de na we.” (Eksọdusi 23:32, 33) Enẹwutu, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ doalọ to hùnwhẹ whedudu tọn he bọdego ehelẹ nkọ mẹ.

  •  Loy Krathong. To hùnwhẹ ehe whenu, mẹhe wá sọn akọ̀ Thaï tọn mẹ lẹ “nọ yí amá lẹ do wleawuna panu lẹ he mẹ yé nọ tá vẹla kavi nuyọnwan he to pòtin go lẹ do, bo nọ yì zedo tọ̀sisa de ji. Yé yise dọ nudi tọjihun pẹvi ehelẹ nọ bẹ kosọ ylankan lẹ yì. Na taun tọn, hùnwhẹ de wẹ nado nọ flin apajlẹ wiwe he Buddha zedai.”—Sọgbe hẹ owe lọ Encyclopedia of Buddhism.

  •  Azán Lẹnvọjọ Tọn Na Otò. Mẹhe nọ doalọ to hùnwhẹ ehe mẹ lẹ yin mẹhe “kẹalọyi nuyise dodonu tọn Klistiani tọn lẹ,” wẹ ahọluzọnwatọ de dọ dile e sọawuhia to linlinwe Papouasie-Nouvelle-Guinée tọn lọ The National mẹ do. E yidogọ dọ azán ehe ji wẹ yè na nọ flin mẹlẹ “nunọwhinnusẹ́n Klistiani tọn lẹ te to otò lọ mẹ.”

  •  Vesak. Hùnwhẹ ehe nọ yin bibasi to “azán he yin wiwe hugan to azán wiwe sinsẹ̀n Buddha tọn lẹ mẹ gbè, bo nọ dohiagona jijizan Buddha tọn, nukunnumọjẹnumẹ etọn, gọna okú etọn kavi ojlẹ he mẹ e biọ Nirvana mẹ.”—Sọgbe hẹ owe lọ Holidays, Festivals, and Celebrations of the World Dictionary.

   Owhe delẹ he nọ bẹ aṣa sinsẹ̀n-bibasi tọn he Biblu jẹagọdo lẹ hẹn. Jesu dọna nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ dọmọ: “Mìwlẹ ko hẹn ohó Jiwheyẹwhe tọn zun ovọ́, na aṣa mìtọn wutu.” E sọ dọ gando yé go dọ yé to sinsẹ̀n basi do jẹhọn mẹ wẹ, na “gbedide gbẹtọ tọn lẹ wẹ yé nọ plọnmẹ taidi nuplọnmẹ lẹ.” (Matiu 15:6, 9) Na Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yọ́n nujọnu-yinyin avase ehe tọn wutu, yé ma nọ doalọ to owhe kavi hùnwhẹ sinsẹ̀n lẹ tọn susu mẹ.

  •  Hùnwhẹ Épiphanie Tọn (kavi Owhe Ahọlu Atọ̀n lẹ Tọn, Timkat, kavi Los Reyes Magos). Mẹhe nọ dù owhe ehe lẹ nọ wàmọ vlavo nado flin dlapọn sunwhlẹvu-pọntọ lẹ tọn yì Jesu dè kavi baptẹm Jesu tọn. Whedudu lọ nọ bẹ “aṣa hùnwhẹ kosi tọn he wá yin didiọ do alọ sinsẹ̀n Klistiani tọn ji lẹ hẹn, ehe whenu yè nọ basi sinsẹ̀n hlan yẹwhe asisa osin tọn po tọ̀sisa lẹ tọn po te.” (Sọgbe hẹ owe lọ The Christmas Encyclopedia) Hùnwhẹ Timkat tọn lọsu he di nudopolọ hẹ whedudu ehe “bẹ aṣa kosi tọn susu lẹ hẹn.”—Sọgbe hẹ owe lọ Encyclopedia of Society and Culture in the Ancient World.

  •  Owhe Assomption Tọn. Hùnwhẹ ehe sinai do nuyise lọ ji dọ Malia onọ̀ Jesu tọn yin zize yì olọn mẹ po agbasa gbẹtọvi tọn etọn po. Owe de dọ dọ “ehe ma yin nuyise ṣọṣi dowhenu tọn lọ tọn de, podọ Owe-wiwe lẹ masọ dlẹnalọdo ehe to fidepope.”—Sọgbe hẹ owe lọ Religion and Society—Encyclopedia of Fundamentalism.

  •  Owhe Immaculée Conception Tọn. “Linlẹn Immaculée Conception tọn lọ [dọ Malia masọ dugu ylando Adam tọn ba, sọn whenue e mọhò Jesu tọn] ma yin didohia to Owe-wiwe mẹ to aliho he họnwun mẹ . . . Ṣọṣi lọ wẹ de linlẹn enẹ tọ́n.”—Sọgbe hẹ owe lọ New Catholic Encyclopedia.

  •  Aluẹmẹninọ Azán Kande Tọn. Owe lọ New Catholic Encyclopedia dọ dọ hùnwhẹ ehe nọ yin ojlẹ awubla po nùbibla po tọn de bo yin zizedai “to owhe kanweko ẹnẹtọ mẹ,” yèdọ hugan owhe 200 to whenue Biblu ko yin kinkan fó godo. Gando azán tintan hùnwhẹ Aluẹmẹninọ Azán Kande Tọn lọ tọn go, wezẹhomẹ lọ dọ dọ: “Aṣa afín sisá do nukọnna sinsẹ̀nvi lẹ to Azangaagbe Afín Yíyí tọn lọ ko gbayipe sọn ojlẹ Synode de Bénévent tọn mẹ to 1091.”

  •  Meskel (kavi, Maskal). Hùnwhẹ Étiopie-nu lẹ tọn ehe nọ dohiagona ojlẹ he mẹ “Satin Dowhenu tọn (he ji yè whè Klisti do) lọ yin mimọ te, podọ e nọ bẹ nake-miyọ́n daho lẹ fiflọ po wedudu lẹdo yé po hẹn” wẹ owe de dọ. (Encyclopedia of Society and Culture in the Medieval World dọ; nudọnamẹ he to glọndo mẹ lẹ ma yin diọdo mítọn.) Ṣigba, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ yí satin zan to sinsẹ̀n-bibasi yetọn mẹ.

•   Be whedudu lọ nọ pagigona gbẹtọvi de kavi titobasinanu de, ohia kavi asia otò tọn de wẹ ya?

   Nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn: “Nuhe Jehovah dọ die: “Mẹhodẹ̀do wẹ mẹlọ he dejido gbẹtọvi tata lẹ go, he ganjẹ huhlọn gbẹtọvi tọn go, bọ ahun etọn sọ lẹ́ sọn Jehovah dè.’”—Jelemia 17:5.

   Nugbo wẹ dọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ yọ́n pinpẹn gbẹtọvi hatọ yetọn lẹ tọn bo tlẹ nọ hodẹ̀ do ota yetọn mẹ, etomọṣo yé ma nọ doalọ to nuwiwa kavi hùnwhẹ wunmẹ delẹ mẹ taidi dehe bọdego lẹ:

   Hùnwhẹ delẹ he nọ gbògbéna gandutọ de kavi mẹhe diyin de. Biblu dọmọ: “Na dagbe mìtọn titi wutu, mì sọ ze jidide mìtọn do gbẹtọvi tata mẹ ba blo, mẹhe ma yin nudevo hú gbọfufu tata he nọ tọ́n sọn awọntinslo etọn titi lẹ mẹ. Naegbọn ewọ nado yin hihia gọ́ nude?” (Isaia 2:22) Enẹwutu wẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ kọnawudopọ to jijizan ahọlu kavi ahọsi de tọn dùdù mẹ.

   Hùnwhẹ asia otò tọn. Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ doalọ to hùnwhẹ Azán Dedovo Na Asia Otò Tọn lẹ mẹ. Etẹwutu? Na Biblu dọmọ: “Mì họ́ mìde sọta boṣiọ lẹ.” (1 Johanu 5:21) To egbehe, mẹdelẹ ma nọ mọ asia di boṣiọ—kavi di ohia sinsẹ̀n-bibasi tọn de—etomọṣo, whenuho-kantọ Carlton J. H. Hayes wlan dọmọ: “Asia wẹ yin ohia tangan yise to gbigbọ wanyina otò po akọ̀ mẹtọn po mẹ tọn bosọ yin nuyizan tàji sinsẹ̀n-bibasi tọn de.”

   Owhe kavi hùnwhẹ he nọ ze mẹwiwe de daga lẹ. Etẹwẹ jọ to whenue dawe budisi Jiwheyẹwhe tọ́ de jẹklo to apọsteli Pita nukọn? Biblu dọmọ: “Pita jlọ ẹ ṣite bo dọmọ: ‘Fọ́n; gbẹtọ tata de wẹ yẹnlọsu ga.’” (Owalọ lẹ 10:25, 26) To whenuena e yindọ Pita kavi apọsteli devo depope ma kẹalọyi dọ yè ni gbògbéna yé kavi na yé sisi vonọtaun de, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ lọsu ma nọ doalọ to nuwiwa gbégbigbò na mẹwiwe lẹ tọn lẹ mẹ, taidi hùnwhẹ he bọdego ehelẹ:

  •  Azán Mẹwiwe Lẹpo Tọn (La Toussaint). Owe lọ New Catholic Encyclopedia basi zẹẹmẹ dọ “whedudu de wẹ nado doyẹyigona mẹwiwe lẹpo . . . Asisa he mẹ hùnwhẹ ehe wá sọn ma yin yinyọnẹn.”—

  •  Whedudu Notre-Dame de Guadalupe Tọn. Hùnwhẹ ehe nọ gbògbéna “Hihọ́tọ wiwe Mexique tọn,” he mẹdelẹ yise dọ Malia, onọ̀ Jesu tọn wẹ. Linlin lẹ dọ dọ Malia sọawuhia glesi de to azọ́njiawu-liho to owhe 1531.—Sọgbe hẹ owe lọ The Greenwood Encyclopedia of Latino Literature.

  •  Hùnwhẹ Oyín Didonamẹ Tọn. Owe de dọ dọ hùnwhẹ enẹ yin “azán he gbè yé nọ dùwhe na mẹwiwe he oyín etọn yin didona ovi de, vlavo to baptẹm etọn whenu kavi to gbeegbe e whlé to ṣọṣi lọ nukọn nado tẹdo nuyise etọn lẹ go te.” E yidogọ dọ “wheduzan enẹ sọ nọ bẹ nuwiwa sinsẹ̀n-bibasi tọn titengbe de hẹn.”—Sọgbe hẹ owe lọ Celebrating Life Customs Around the World—From Baby Showers to Funerals.

   Hùnwhẹ pipli tonudidọ tọn lẹ kavi ogbẹ́ nuwadopọ tọn paa devo lẹ tọn. Biblu dọmọ: “E pọnte nado dín fibẹtado to Jehovah mẹ hú nado dejido gbẹtọvi lẹ go.” (Salmu lẹ 118:8, 9) Nado dohia dọ yé ma nọ dejido gbẹtọvi lẹ go, ṣigba do Jiwheyẹwhe go dọ ewọ wẹ na vọ́ nuhe gble to aihọn lọ mẹ lẹpo jlado, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ gbẹ́ nado kọnawudopọ to hùnwhẹ Azán Dedovo Na Jọja lẹ kavi Azán Dedovo Na Yọnnu lẹ tọn mẹ, yèdọ nuwiwa delẹ he nọ nọgodona tito tonudidọ tọn lẹ kavi nuwadopọ tọn lẹ. Whẹwhinwhẹ́n ehe dopolọ wutu wẹ yé ma nọ doalọ to hùnwhẹ Azán Dedovo Mẹdekannujẹ sọn Kanlinmọgbenu Tọn kavi hùnwhẹ mọnkọtọn devo lẹ mẹ. Kakatimọ, yé nọ deji dọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn wẹ na de nuhahun akọ̀ ṣinṣinyan tọn gọna mawadodo wunmẹ lẹpo sẹ̀.—Lomunu lẹ 2:11; 8:21.

•   Be hùnwhẹ whedudu tọn lọ nọ ze akọta, hẹnnu kavi ogbè de daga bo nọ doyẹyigona ẹn hú devo lẹ wẹ ya?

   Nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn: “Jiwheyẹwhe ma yin mẹnukuntahopọntọ gba, ṣigba to akọta lẹpo mẹ, mẹhe nọ dibusi i bo nọ wà dodo wẹ e nọ kẹalọyi.”—Owalọ lẹ 10:34, 35.

   Dile etlẹ yindọ Kunnudetọ Jehovah tọn susu lẹ nọ yọ́n pinpẹn otò he mẹ yé tlọ́n tọn, yé nọ dapana hùnwhẹ he nọ ze akọta, hẹnnu kavi ogbè de daga hú devo lẹ, taidi nuwiwa he bọdego ehelẹ:

   Hùnwhẹ he nọ pagigona awhànpa otò de tọn lẹ. Jesu ma na tuli hodotọ etọn lẹ nado nọ funawhàn, kakatimọ e dọna yé dọmọ: “Mì zindonukọn nado nọ yiwanna kẹntọ mìtọn lẹ bo nọ hodẹ̀ na mẹhe to homẹkẹndo mì lẹ.” (Matiu 5:44) Enẹwutu, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ doalọ to hùnwhẹ he nọ pagigona awhànfuntọ lẹ mẹ, taidi dehe yin sislẹ to odò lẹ:

  •  Hùnwhẹ Anzac Tọn. “Awhànpa Australie po Nouvelle-Zélande po tọn lẹ wẹ Anzac nọtena, bọ vudevude hùnwhẹ Anzac tọn wá diọ bo lẹzun azán dedovo de nado nọ flin mẹhe kú to awhàngbenu lẹ.”—Sọgbe hẹ owe lọ Historical Dictionary of Australia.

  •  Azán Dedovo Na Awhànfuntọ Numimọnọ lẹ (Oflin-zan, Sẹgbe Oflin Tọn). Hùnwhẹ ehelẹ nọ pagigona “awhànfuntọ numimọnọ lẹ po tòvi he kú to awhàn whenu lẹ po.”—Sọgbe hẹ owe lọ Encyclopædia Britannica.

   Whedudu nado flin whenuho otò tọn kavi gbeegbe otò de jẹ ede si. Jesu dọ gando hodotọ etọn lẹ go dọmọ: “Yé ma yin apadewhe aihọn tọn, kẹdẹdile yẹn ma yin apadewhe aihọn tọn do.” (Johanu 17:16) Dile etlẹ yindọ homẹ yetọn nọ hùn nado yọ́n otàn otò de tọn, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ nọ̀ kada bo ma nọ do mahẹ to hùnwhẹ he bọdego ehelẹ mẹ:

  •  Azán Dedovo Australie Tọn. Owe de dohia dọ hùnwhẹ ehe nọ yin bibasi nado flin “azán 1788 tọn he gbè awhànfuntọ Glẹnsinu lẹ ze asia yetọn tùnte bo lá dọ Australie lẹzun otò hihòyi yetọn de.” (Sọgbe hẹ owe lọ Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life).

  •  Azán Dedovo Guy Fawkes Tọn. “Azán hùnwhẹ otò tọn de wẹ, nado nọ flin lehe Guy Fawkes po gbẹdohẹmẹtọ etọn Katoliki tọn devo lẹ po gboawupo nado de Ahọlu Jacques I^er Angleterre tọn sọn aimẹ do, podọ nado hù dẹ́mẹnu otò lọ tọn lẹ to 1605.”—Sọgbe hẹ owe lọ A Dictionary of English Folklore.

  •  Hùnwhẹ Gbeegbe Otò de Jẹ Ede Si Tọn. To otò susu mẹ, “azán hùnwhẹ otò tọn de wẹ e nọ yin nado flin gbeegbe otò de jẹ edekannu sọn otò he pasẹ deji dai de glọ.”—Sọgbe hẹ owe lọ Merriam-Webster’s Unabridged Dictionary.

•   Be hùnwhẹ whedudu tọn lọ nọ bẹ walọyizan he zẹ̀pá kavi fẹnnuwiwa tọn lẹ hẹn wẹ ya?

   Nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn: “Ojlẹ he juwayi ko pé na mì nado ko wazọ́n ojlo akọta lẹ tọn to whenuena mì to zọnlinzin to walọ gblezọn tasinsinyẹn tọn lẹ, ojlo zogbe lẹ, ahànnu-zẹjlẹgo, agọ́-gànyìn, ahàn-gbẹdido po boṣiọ-sinsẹ̀n he ylan lẹ po mẹ.”—1 Pita 4:3.

   To kọndopọ mẹ hẹ anademẹ enẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ dapana hùnwhẹ he nọ bẹ ahànnu-zẹjlẹgo po agọ́-gànyìn po hẹn lẹ. Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ duvivi nuwiwa pọmẹ tọn lẹ tọn hẹ họntọn yetọn lẹ, podọ yé sọgan de nado nù ahàn sinsinyẹn, amọ́ do jlẹkaji. Yé nọ wá nue go yé pé lẹpo nado setonuna ayinamẹ Biblu tọn lọ dọ: “Vlavo mì to dùdù kavi to nùnù wẹo kavi nudevo depope he mì to wiwà, mì nọ wà nulẹpo na gigo Jiwheyẹwhe tọn.”—1 Kọlintinu lẹ 10:31.

   Po ehe po, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ma nọ kọnawudopọ to nuwiwa sadidi pé tọn he whenu yè nọ to hànji, nọ to nuho bosọ nọ to wedu gbọn aliji te lẹ mẹ kavi to hùnwhẹ mọnkọ depope mẹ he nọ na tuli walọ gblezọn he Biblu jẹagọdo lẹ. Ehe gando whedudu Ju lẹ tọn he nọ yin Purim go ga. Dile etlẹ yindọ sọn ojlẹ dindẹn die, hùnwhẹ Purim tọn nọ yin bibasi nado flin tundote Ju lẹ tọn to owhe kanweko 5tọ J.W.M., to egbehe, “e bọawu dọ ni nọ yin pinpọnhlan di aliho he mẹ sinsẹ̀n Ju lẹ tọn nọ bayi hùnwhẹ Mardi Gras kavi nuwiwa sadidi pé tọn etọn te,” wẹ owe lọ Essential Judaism dọ. E yidogọ dọ susu mẹhe nọ do mahẹ to hùnwhẹ lọ mẹ lẹ tọn wẹ “nọ sọnú to aliho he nọ diọwunmẹ na yé mẹ (bọ sunnu lẹ nọ saba sọnú di yọnnu), podọ yé nọ doalọ to walọ gblezọn lẹ po ahànnumu po mẹ, bosọ nọ dú ajògidi taun.”

 Gbau. Biblu plọn mí nado nọ do owanyi po sisi po hia hagbẹ whẹndo tọn mítọn lẹpo, mahopọnna nuyise kavi sinsẹ̀n yetọn. (1 Pita 3:1, 2, 7) Nugbo wẹ dọ eyin dopo to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ jẹ gbigbẹ́ nado nọ do mahẹ to whedudu delẹ mẹ ji, e sọgan vẹna hẹnnumẹ etọn lẹ, bọ yé gán gblehomẹ bo tlẹ mọdọ e tafu yé wẹ. Enẹwutu, Kunnudetọ Jehovah tọn susu wẹ nọ ze afọdide lẹ jẹnukọn nado vọ́ jide na hẹnnumẹ yetọn lẹ dọ emi yiwanna yé, nọ yí zinzin do basi zẹẹmẹ whẹwhinwhẹ́n he ji nudide yetọn lẹ sinai do tọn, bosọ nọ yì dla hẹnnumẹ yetọn lẹ pọ́n to ojlẹ devo lẹ mẹ.

 Paali. Yé yise dọ mẹdopodopo wẹ na basi nudide etọn titi. (Joṣua 24:15) Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ “gbògbéna gbẹtọ wunmẹ lẹpo,” mahopọnna nuyise yetọn lẹ kavi sinsẹ̀n yetọn.—1 Pita 2:17.