YẸN wẹ yin ovi ṣinawetọ to ovi ṣinatọ̀n he mẹjitọ ṣie lẹ ji lẹ mẹ, podọ yé yin azọ́n sinsinyẹnwatọ bo nọ nọ̀ Karítsa, yèdọ gbétatò pẹvi de he to Grèce. N’yin jiji to 1926.

Owhe dopo jẹnukọnna jiji ṣie, mẹjitọ ṣie lẹ dukosọ hẹ John Papparizos, yèdọ dawe zohunhunnọ de he nọ dọho taun, bo yin Biblu Plọntọ de dile Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ yin yiylọdọ to whenẹnu. Zẹẹmẹ họnwun he John nọ basi do Owe-wiwe lẹ ji lẹ whàn yé bọ yé jẹ opli Biblu Plọntọ lẹ tọn yì ji to gbétatò mítọn mẹ. Onọ̀ ṣie tindo yise dolido to Jehovah Jiwheyẹwhe mẹ, podọ mahopọnna dọ e ma sewé ganji, e nọ dọhodo nuyise etọn ji hẹ mẹdevo lẹ to whedepopenu he dotẹnmẹ lọ hundote. E blawu dọ otọ́ ṣie pọ́n do nuṣiwa mẹdevo lẹ tọn go bo jẹ vọdona opli Klistiani tọn lẹ yìyì ji.

Yẹn, mẹdaho ṣie lẹ po nọviyọnnu ṣie po nọ na sisi Biblu taun, amọ́ dile mí to whinwhẹ́n nuhe mẹ jọja lẹ nọ mọ awuvivi te lẹ wá fẹayihasẹna mí. To 1939, whenue Wẹkẹ-Whàn II to núgbà to Europe, nude jọ to gbétatò mítọn mẹ he hẹn mí jọsi taun. Hẹnnumẹ mítọn de, yèdọ Nicolas Psarras, he po mí po to okọ́ dopolọ mẹ bo ṣẹṣẹ yí baptẹm yin hinhẹn biọ awhànpa Grèce-nu lẹ tọn mẹ. Nicolas he tindo owhe 20, yí nujikudo do dọna ogán awhànfuntọ lẹ tọn lẹ dọmọ, “N’ma gán funawhàn, na awhànfuntọ Klisti tọn de wẹ n’yin.” Enẹwutu, whẹdatẹn awhànfuntọ lẹ tọn dawhẹna ẹn nado sẹ̀ngàn na owhe ao. Ehe gbàhundona mí taun!

Mí dopẹ́ dọ to bẹjẹeji owhe 1941 tọn, awhànpa devo kọnawudopọ hẹ awhànpa Grèce tọn na ojlẹ de, bọ Nicolas yin tuntundote sọn gànmẹ. E lẹkọwa Karítsa, bọ mẹdaho ṣie Ilias kàn kanbiọ sinai do Biblu ji susu lẹ sè e. N’dotoai po sọwhiwhe po. Enẹgodo, Ilias po yẹn po, gọna nọviyọnnu mítọn pẹvi Efmorfia jẹ Biblu plọn ji, podọ mí nọ yì opli Kunnudetọ lẹ  tọn to gbesisọ mẹ. To owhe he bọdego mẹ, mí omẹ atọ̀n lẹ klan gbẹzan mítọn do wiwe hlan Jehovah bo yí baptẹm. To nukọn mẹ, mẹdaho ṣie ẹnẹ devo lẹ lẹzun Kunnudetọ nugbonọ lẹ ga.

To 1942, Agun Karítsa tọn bẹ jọja sunnu po yọnnu po ṣinẹnẹ he to gblagbla owhe 15 po 25 po tọn mẹ hẹn. Mímẹpo yọnẹn dọ whlepọn sinsinyẹn lẹ to tepọn mí. Enẹwutu, nado hẹn míde lodo, mí nọ pli do fidepope he mí sọgan nọ nado plọn Biblu, ji ohàn gbigbọmẹ tọn lẹ bo hodẹ̀. Taidi kọdetọn de, yise mítọn lodo taun.

Tlolo he Wẹkẹ-Whàn II doalọte, communistes Grèce-nù lẹ fọngu sọta gandudu Grèce tọn, ehe dekọtọn do tòwhan sinsinyẹn de mẹ. Gufọntọ enẹlẹ nọ to sadi gbọn glètoho lọ mẹ, bo nọ to gbétanu lẹ hẹn gánnugánnu nado biọ ogbẹ́ yetọn mẹ. Whenue yé doawhàn wá gbétatò mítọn mẹ, yé wle Kunnudetọ jọja atọ̀n—Antonio Tsoukaris, gọna yẹn po Ilias po. Mí vẹ̀ yé dọ Klistiani kadanọtọ lẹ wẹ mí; etomọṣo yé hẹn mí gánnugánnu nado de awhànfọ sọn gbétatò mítọn mẹ yì Osó Olympus kọ̀n, yèdọ gbejizọnlin nudi gànhiho 12 tọn.

Ojlẹ vude to enẹgodo, ogán communistes lẹ tọn de degbe dọ mí ni kọnawudopọ hẹ awhànpa gufọntọ lẹ tọn de. Whenue mí basi zẹẹmẹ na ẹn dọ Klistiani nugbo lẹ ma nọ ze awhànfunnu do gbẹtọvi hatọ yetọn ji, dawe lọ gblehomẹ bo dọ̀n mí yì awhàngán de nukọn. Whenue mí vọ́ nudopolọ dọ, awhàngán lọ degbe dọ, “E yọ́n, mì bo gbọ bo plan otlò de bo nọ ze mẹhe gbleawu to awhàngbenu lẹ yì fie yé na yin nukunpedego te.”

Mí kanse e dọ, “Bọ eyin awhànfuntọ ahọlu tọn lẹ wle mí lo? Be yé ma na mọ mí di gufọntọ lẹ ya?” Bọ e dọ, “Ni mọ wẹ mì bo nọ hẹn blẹdi yì na mẹhe to awhàngbenu lẹ.” Bọ mí dọ dọ “Eyin ogán de ka mọ mí po otlò lọ po bo degbe dọ mí ni fọ̀ awhànfunnu bo yì awhàngbenu lo?” Awhàngán lọ lẹnnupọn sisosiso na ojlẹ de. Enẹgodo, e dọmọ: “E yọ́n, n’deji dọ nukunpipedo lẹngbọ lẹ go uwọ ma gán glo mì! Mì nọ osó lọ ji bo penukundo lẹngbọ lẹ go.”

Enẹwutu, to whenuena e yindọ tòwhan lọ to núgbà lẹdo mí, mí omẹ atọ̀n lẹ mọdọ nukunpipedo lẹngbọ lẹ go ma na dotukla ayihadawhẹnamẹnu mítọn. To owhe dopo godo, yè na dotẹnmẹ Ilias, he yin mẹdaho mítọn pete, nado lẹkọyi whé bo penukundo onọ̀ mítọn he ko yin asuṣiọsi go. Antonio lọsu bẹ awutu bo yin jijo. Amọ́ yé ma jo yẹn.

To ojlẹ enẹ mẹ, awhànpa Grèce tọn ko to dindọnsẹpọ osla communistes lẹ tọn vudevude. Communistes lẹ ze mi yì di afanumẹ dile yé to hinhọ̀n gbọn osó lẹ gblamẹ jei Albanie he to yakẹ. Sẹpọ dogbó otò lọ tọn, mí mọ míde to alọ awhànfuntọ Grèce-nu lẹ tọn mẹ to ajiji mẹ. Gufọntọ lọ lẹ dibu bo doge-wezun mẹ. Yẹn họ̀n whlá do atin he họ́ de godo, podọ enẹ wẹ zọ́n bọ n’do wá tin to awhànfuntọ he go n’donù to bẹjẹeji lẹ nukọn.

Whenue n’dọna awhànfuntọ Grèce-nu lọ lẹ dọ communistes lẹ wẹ wle mi dai di afanumẹ, yé plan mi yì nado gbeje whẹho ṣie pọ́n to osla awhànfuntọ lẹ tọn de mẹ sẹpọ Véria, ehe nọ yin yiylọdọ  tòdaho Belea tọn to ojlẹ Biblu tọn mẹ. To dọ́n, yè biọ to asi e nado nọ kùn odò gblẹlẹ he mẹ awhànfuntọ lẹ nọ whlá do delẹ. Whenue n’gbẹ́, awhàngán daho lọ degbe dọ yè ni ze mi yì opá yasanamẹ tọn he dobu hugan lọ mẹ to lopo Makrónisos (kavi Makronisi) tọn ji.

Makrónisos yin lopo gbọgbé de he to huto Attica tọn to nudi kilomẹtlu 50 do Athènes, fie osin depope ma nọ tin te bọ owhè sọ nọ hùn gláglá te. Tedidi lopo lọ tọn ma hú kilomẹtlu 13 bọ gbigblo etọn yin kilomẹtlu 2,5 poun. Ṣogan, sọn 1947 jẹ 1958, gbẹtọ 100 000 linlán wẹ ko yin wiwle do gànmẹ to finẹ, ehe bẹ communistes lẹ po mẹdevo he yè vẹ̀ communistes do lẹ po, gọna mẹhe ko yin gufọntọ dai lẹ po Kunnudetọ Jehovah tọn nugbonọ susugege lẹ po hẹn.

Whenue n’wá finẹ to bẹjẹeji 1949 tọn, gàntọ lẹ yin mimá do ogbẹ́ susu ji. N’yin zizedo osla he ma tindo hihọ́ sọmọ de mẹ to pọmẹ hẹ sunnu kanweko susu devo lẹ. Nudi mí omẹ 40 wẹ nọ mlọn kọmẹ to gòhọ he mẹ gbẹtọ 10 poun dona nọ de mẹ. Mí nọ nù osin he to wánlùn lẹ podọ mí nọ saba dù apàkún po onú mọnkọtọn devo lẹ po. Afínfín po jẹhọn po he nọ to yìnyìn mapote nọ dotukla mí taun. Amọ́, e whè gbau mí ma nọ to dandannu glọ nado to osé lẹ bli bo to yigọyigọ basi mapote, yèdọ azọ́n yasanamẹ tọn de he nọ hù gàntọ agbátọnọ susu do apò.

To gbèdopo he n’to zọnlinzin gbọn huto, n’dukosọ hẹ Kunnudetọ susu he wá sọn osla devo lẹ mẹ. Lehe homẹ mítọn hùn taun do sọ nado pé! Mí nọ pli do fidepope he e yọnbasi te bo nọ to aṣeji taun na mẹdevo lẹ nikaa doayi mí go. Mí sọ nọ dekunnuna gàntọ devo lẹ to nuglọ, mẹhe delẹ to yé mẹ wá lẹzun Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ. Mahẹ tintindo to nuwiwa enẹlẹ mẹ po odẹ̀ vẹkuvẹku hihò po gọalọna mí nado lodo to gbigbọ-liho.

To whenue yè ko tẹnpọn nado diọlinlẹnna mi to osun ao gblamẹ godo, mẹhe wle mi lẹ dọ dọ ojlẹ sọ̀ todin nado do awhànwù. To whenue n’gbẹ́, yé dọ̀n mi wá awhàngán daho lọ nukọn. N’dlẹn wema de do dawe lọ he ji n’kàn do dọ, “Awhànfuntọ Klisti tọn kẹdẹ wẹ n’jlo na yin.” Awhàngán lọ sìn-adán na mi, bo ze mi do alọmẹ na mẹbọdomẹgo etọn, yèdọ biṣọpu-gán ṣọṣi Orthodoxe Grèce tọn de he to nusisọ́ gẹẹ sinsẹ̀ngán lẹ tọn mẹ. Whenue n’yí adọgbigbo do na gblọndo na kanbiọ sinai do Owe-wiwe ji he e kanse mi lẹ, e yí adi do dawhá dọmọ: “Mì dọ̀n ẹn tọ́n. Zohunhun agọ̀nọ wẹ!”

To wunkẹngbe afọnnu, awhànfuntọ lọ lẹ sọ vọ́ degbena mi nado do awhànwù. Whenue n’gbẹ́, yé bọ akotokún po opò po do na mi. Enẹgodo, yé ze mi yì dotowhé he to osla lọ mẹ nado pọ́n eyin ohú ṣie lẹ ma wẹ́n, podọ yé gọ̀ mi lẹkọwa gòhọ ṣie mẹ. Yasanamẹ enẹ zindonukọn na osun awe.

Na n’gbẹ́ nado mọ́n yise ṣie wutu, awhànfuntọ he to apọ̀ mọ lọ lẹ wá kàn ayiha devo do go e. Yé blá alọ ṣie lẹ do godo bo yí lan-ba do hò afọpahomẹ na mi wluwlu. To awufiẹsa sinsinyẹn enẹ mẹ, n’flin hogbe Jesu tọn lẹ dọmọ: “Ayajẹnọ wẹ mìwlẹ to whenuena gbẹtọ lẹ vlẹ mì kò bo dohomẹkẹn mì . . . Mì nọ jaya bosọ nọ gọ́ na ayajẹ, na daho wẹ ale mìtọn to olọn mẹ, na mọ wẹ yé ko dohomẹkẹn yẹwhegán he jẹnukọnna mì lẹ do.” (Mat. 5:11, 12) To ninọmẹ he taidi nuhe ma na doalọte ehe whenu, n’bu do dee.

N’wá yín fọ́n to abò fifá he mẹ blẹdi, osin kavi avọ̀-ṣinṣinyọn depope ma tin te de mẹ. Mahopọnna enẹ, n’ṣí whii bo ma hanú. Dile Biblu dopagbe etọn do, “jijọho Jiwheyẹwhe tọn” to ‘ahun ṣie po linlẹn ṣie lẹ po họ́.’ (Flp. 4:7, Odò.) To wunkẹngbe, awhànfuntọ homẹdagbenọ de na mi blẹdi po osin po gọna avọ̀ he n’nado glọn jẹhọn. Enẹgodo, awhànfuntọ devo ze núdùdù etọn na mi. To aliho ehe po susu devo lẹ po mẹ, n’mọ mẹtọnhopọn owanyinọ Jehovah tọn.

Aṣẹpatọ lẹ pọ́n mi di gufọntọ tasinyẹntọ de, bo plan mi yì whẹdatẹn awhànfuntọ lẹ tọn de to Athènes nado yin whẹdana. N’yin whẹdana to dọ́n nado sẹ̀ngàn na owhe atọ̀n to Yíaros (Giáros), yèdọ lopo de he tin to nudi kilomẹtlu 50 to whèzẹtẹn Makrónisos tọn.

Adó-pá daho bliki vẹẹ tọn de wẹ lẹdo gànpa Yíaros tọn, ehe mẹ mẹhe yin wiwle na whẹho tonudidọ tọn 5 000 linlán tin te. Kunnudetọ Jehovah tọn ṣinawe he yin wiwle sú na kadaninọ Klistiani tọn yetọn wutu lẹ sọ tin to finẹ ga. Mí omẹ ṣinawe lẹ nọ pli dopọ to nuglọ nado plọn Biblu dile etlẹ yindọ yè dosẹ́n etọn na mí sinsinyẹn. Mí tlẹ sọ nọ mọ vọkan Atọ̀họ̀-Nuhihọ́  lọ Tọn lẹ yí to gbesisọ mẹ gbọn nuglọ, ehe mí nọ vọ́ kàn po alọ po nado yizan na nupinplọn mítọn.

To gbèdopo he mí to nuplọn to nuglọ, gànpa-ṣọ́tọ de wá tọ́n jẹ mí ji bo hò owe mítọn lẹ yí sọn mí si. Mí yin pinplan yì mẹbọdomẹgo ogán gànpa lọ tọn dè, po nukundido lọ po dọ owhe he mí nado sẹ̀ngàn na jẹeji. Amọ́, mẹbọdomẹgo lọ dọmọ: “Mí yọ́n mẹhe mì yin podọ mí nọ na sisi nuyise mìtọn. Mí yọnẹn dọ mí sọgan dejido mì go. Mì gọyì azọ́n mìtọn kọ̀n.” E tlẹ sọ deazọ́n he ma vẹawu lẹ na delẹ to mí mẹ. Ahun mítọn gọ́ na pẹdido. Etlẹ yin to gànpamẹ, tenọgligo-hinhẹn Klistiani tọn mítọn hẹn pipà wá na Jehovah.

Tenọgligo-hinhẹn mítọn sọ hẹn kọdetọn dagbe devo lẹ wá. Whenue gàntọ de he yin mẹplọntọ nulinlẹn tọn yí sọwhiwhe do pọ́n walọyizan dagbe mítọn, e yin whinwhàn nado kanhose gando nuyise mítọn lẹ go. To whenue míwu Kunnudetọ lẹ yin tuntundote to bẹjẹeji owhe 1951 tọn, ewọ lọsu yin tuntundote. To nukọn mẹ, e wá yí baptẹm taidi Kunnudetọ de bo lẹzun wẹndagbe-jlatọ whenu-gigọ́ tọn.

To whenue n’yin tuntundote, n’lẹkọyi whẹndo ṣie mẹ to Karítsa. Enẹgodo, n’sẹtẹn yì Melbourne to Australie to pọmẹ hẹ mẹsusu devo lẹ he wá sọn otò dopolọ mẹ hẹ mi. To finẹ, n’dukosọ hẹ Janette, yèdọ mẹmẹyọnnu dagbedagbe de he n’wlealọ hẹ podọ mí ji visunnu dopo gọna viyọnnu atọ̀n he mí plọn whẹ́n to aliho Klistiani tọn ji.

To egbehe, n’tindo owhe 90 linlán bo gbẹ́ yin mẹho agun tọn zohunhunnọ de. Na awufiẹsa he mẹ n’ko jugbọn wayi lẹ wutu, agbasa po afọ po nọ wá vẹ́ mi, titengbe eyin n’lẹkọ sọn kunnudegbe. Etomọṣo, n’magbe hugan gbede pọ́n nado yin ‘awhànfuntọ Klisti tọn’ de.—2 Tim. 2:3.