A KA sixu xà Biblu dó Ebléegbe mɛ à? Vlafonú wɛ é na nyí. Boya a tlɛ mɔ Ebléegbe sín Biblu ɖé kpɔ́n gbeɖé lɔ ǎ. É ɖò mɔ̌ có, Biblu towe e ɖò así towe é sixu lɛ́ sù nukún towe mɛ d’eji, hwenu e a na kplɔ́n nǔ dó akɔwé xwè kanweko 16gɔ́ ɔ tɔn e nɔ nyí Elias Hutter é kpo Biblu Ebléegbe tɔn wè e é ɖetɔ́n lɛ é kpo wu é.

È jì Elias Hutter ɖò 1553 ɖò Görlitz, toxo kpɛví ɖé wɛ bo sɛkpɔ dogbó e Allemagne ɖó xá Pologne kpo République Tchèque kpo ɖò égbé é. Hutter kplɔ́n Zǎnzǎnhweji Azíi tɔn sín gbè lɛ ɖò Kplɔnyiji-Alavɔ ɖé (Lutheran University) ɖò Iéna. Xwè 24 kpowun jɛn é ɖó bɔ è sɔ́ ɛ mɛ̌si kplɔnyiji-alavɔ tɔn, bɔ é na kplɔ́n Ebléegbe mɛ ɖò Leipzig. Ðó é hɛn huzuhuzu lɛ wá ɖò nùkplɔnmɛ linu wutu ɔ, é wá hun wemaxɔmɛ ɖé ɖó Nuremberg bɔ wemaxɔmɛvi lɛ sixu kplɔ́n Ebléegbe, Glɛkigbe, Latɛ́ɛngbe, kpo Allemagne-gbe kpo ɖò xwè ɛnɛ vlamɛ. È sixu wà nǔ mɔhun ɖé ɖò wemaxɔmɛ alǒ kplɔnyiji-alavɔ ɖé ɖò hwenɛnu ǎ.

Ðò 1587 ɔ, Hutter ɖè akpáxwé Biblu tɔn e è nɔ ylɔ ɖò kpaà mɛ ɖɔ Alɛnuwema Xóxó ɔ é tɔ́n dó Ebléegbe mɛ. Xota e ɖò wema enɛ jí é wɛ nyí Derekh ha-Kodesh bɔ è ɖè sín Ezayíi 35:8 mɛ bɔ tinmɛ tɔn nyí ‘Ali Mímɛ́ ɔ.’ Nùwlanwlan lɛ nyɔ́ ɖɛkpɛ sɔmɔ̌ bɔ è ɖɔ d’ewu ɖɔ, “nǔ lɛ bǐ wɛ ɖè ɖɛkpɛ wema elɔ tɔn xlɛ́.” Amɔ̌, nǔ e zɔ́n bɔ Biblu enɛ xɔ akwɛ hugǎn é wɛ nyí ɖɔ é nyí azɔwanú ɖagbe ɖé bɔ wemaxɔmɛvi lɛ sixu zán dó kplɔ́n Ebléegbe.

Bo na dó mɔ nukúnnú jɛ nǔ e wu Biblu Ebléegbe tɔn Hutter tɔn nyɔ́ zán sɔmɔ̌ é mɛ ɔ, mi nú mǐ ni ɖɔ xó dó wuvɛ̌ e nùkplɔntɔ́ ɖé nɔ mɔ hwenu e é ɖò tintɛnkpɔn wɛ bá xà Biblu dó Ebléegbe mɛ é wè jí. Nukɔntɔn ɔ, wekwín lɛ nɔ gbɔn vo bo lɛ́ má dó mɛ ǎ, bɔ wegɔ ɔ, wekwín kpɛví e ɖò bǐbɛ̌mɛ kpo fifonu xókwin lɛ tɔn kpo é nɔ zɔ́n bɔ é nɔ vɛwǔ bonu è na ɖ’ayi xókwin dòdó lɛ wu. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, mǐ ni lin tamɛ dó xókwin Ebléegbe tɔn נפשׁ (è nɔ xà ɖɔ nèphèsh) bɔ tinmɛ tɔn nyí “mɛ” alǒ “lindɔ̌n” é jí. Ðò Ezekiyɛli 18:4 mɛ ɔ, è gɔ́ wekwín ה (ha) na ɖò bǐbɛ̌mɛ bɔ tinmɛ tɔn nyí “ɔ”, bɔ xókwin hukplé ɔ bló הנפשׁ (hannèphèsh), alǒ “lindɔ̌n ɔ.” Nú mɛ e Ebléegbe xixa ma má dó ǎ é ɖé ɔ, xókwin הנפשׁ (hannèphèsh) sixu cí nǔ e gbɔn vo tawun nú נפשׁ (nèphèsh) é ɖɔhun.

Bo na dó d’alɔ wemaxɔmɛvi tɔn lɛ ɔ, Hutter zán wlɛnwín wemazínzín tɔn bunɔ ɖé, é wɛ nyí wekwín Ebléegbe tɔn tlitli lɛ kpo ee ma tlí ǎ lɛ é kpo zinzan. É nɔ zín xókwin dòdó lɛ ɖokpo ɖokpo bɔ wekwín  yetɔn lɛ nɔ tlí. Amɔ̌, é zán wekwín e ma tlí ǎ lɛ é dó wlan bǐbɛ̌mɛ kpo fifonu xókwin lɛ tɔn kpo. Wlɛnwín vlɛkɛsɛ́ɛ enɛ zɔ́n bɔ é bɔwǔ nú wemaxɔmɛvi lɛ bonu ye na ɖ’ayi xókwin dòdó Ebléegbe tɔn lɛ wu, bɔ enɛ d’alɔ ye ɖò gbè ɔ kplɔnkplɔn mɛ. Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau (avec notes et références) zán wlɛnwín mɔhun ɖò tinmɛ e ɖò dò lɛ é mɛ. * Xókwin dòdó lɛ nɔ tlí, bɔ wekwín ɖěɖee nɔ ɖò bǐbɛ̌mɛ kpo fifonu kpo lɛ é nɔ tlí ǎ. Fɔtóo e ɖò aga lɛ é xlɛ́ wlɛnwín e è zán ɖò Biblu Ebléegbe tɔn Hutter tɔn mɛ ɖò Ezekiyɛli 18:4 mɛ é kpo ee Bible avec notes et références zán ɖò wemafɔ ɖokpo ɔ mɛ é kpo.

Hutter lɛ́ zín wema e è nɔ ylɔ ɖò kpaà mɛ ɖɔ Alɛnuwema Yɔyɔ̌ ɔ é dó gbè 12 mɛ. È ɖè wema enɛ tɔ́n ɖò Nuremberg ɖò 1599 bɔ hwɛhwɛ ɔ, è nɔ ylɔ ɖɔ Polyglotte de Nuremberg. Hutter jló na sɔ́ Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Glɛkigbe Mɛ É sín lilɛdogbeɖevomɛ Ebléegbe tɔn dó Polyglotte de Nuremberg ɔ mɛ. Amɔ̌, é ɖɔ ɖɔ enyi emi na bo tlɛ “jló na zán akwɛ wɔbuwɔbu” dó lilɛdogbeɖevomɛ Ebléegbe tɔn enɛ mɛ ɔ, dobanunǔ emitɔn na nyí vɔ̌tɔ́. * Enɛ wu ɔ, é ɖɔ ɖɔ emi na lilɛ Alɛnuwema Yɔyɔ̌ ɔ sín Glɛkigbe mɛ dó Ebléegbe mɛ emiɖesunɔ. Hutter jó azɔ̌ ɖevo bǐ dó, lobo fó lilɛdogbeɖevomɛ sín azɔ̌ ɔ ɖò xwè ɖokpo kpowun vlamɛ!

Nɛ̌ dò Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Glɛkigbe Mɛ bɔ Hutter ɖetɔ́n dó Ebléegbe mɛ é ka nyɔ́ sɔ́? Ð’ayi nǔ e akɔwé Eblée xwè kanweko 19gɔ́ ɔ tɔn Franz Delitzsch wlan é wu: “Lilɛdogbeɖevomɛ Ebléegbe tɔn e é ɖetɔ́n é xlɛ́ ɖɔ Klisanwun lɛ mɔ nukúnnú jɛ gbè ɔ mɛ ganji, nǔ ka nɔ yawu nyí mɔ̌ ǎ. É lɛ́ jɛxa ɖɔ è ni nɔ nyì nukún kpɔ́n mɛ, ɖó hwɛhwɛ ɔ, é nɔ zán xógbe e sɔgbe lɛ é pɛ́pɛ́pɛ́.”

Hutter jɛ dɔkun ɖó lilɛdogbeɖevomɛzɔ́ tɔn wu ǎ; ɖó wema tɔn lɛ ɖisa ganji ǎ wutu. É ɖò mɔ̌ có, azɔ̌ e é wà é wà ɖagbe taji e ma sixu bú kpɔ́n gbeɖé ǎ é ɖé. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, William Robertson vɔ́ Alɔnuwema Yɔyɔ̌ Ebléegbe tɔn e é ɖetɔ́n é jlaɖó bo vɔ́ zín ɖò 1661, bɔ ɖò 1798 ɔ, Richard Caddick lɔ wà nǔ ɖokpo ɔ. Ðó Hutter zán Glɛkigbe dòdó ɔ dó bló lilɛdogbeɖevomɛ tɔn na wutu ɔ, é lilɛ tɛnmɛ-nyikɔ Kurios (Aklunɔ) kpo Théos (Mawu) kpo dó “Jehovah” (יהוה, JHVH) ɖò fí e è ɖè wemafɔ lɛ sín Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Ebléegbe Mɛ É mɛ lɛ é, alǒ fí e é mɔ ɖɔ Jehovah dó gesí wɛ è ɖè lɛ é é. Nǔ taji ɖé wɛ nǔ enɛ nyí ɖó enyi lilɛdogbeɖevomɛ Alɔnuwema Yɔyɔ̌ ɔ tɔn gègě na bo ma tlɛ zán nyikɔ Mawu tɔn ɖesu ɔ ǎ ɔ, lilɛdogbeɖevomɛ Hutter tɔn bló mɔ̌, bo ɖexlɛ́ ɖɔ è ɖó na vɔ́ nyikɔ Mawu tɔn ɔ sɔ́ ɖó tɛn tɔn lɛ mɛ ɖò Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Glɛkigbe Mɛ É mɛ.

Hweɖebǔnu e a na mɔ nyikɔ Mawu tɔn, Jehovah, ɖò Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Glɛkigbe Mɛ É mɛ alǒ ɖò tinmɛ e ɖò dò ɖò Bible avec notes et références mɛ é ɔ, nɔ flín azɔ̌ e Elias Hutter wà é kpo Biblu tɔn Ebléegbe tɔn nukúnɖeji lɛ kpo.